Szanowni Państwo,
Tekstami Adama Bodnara, Marcina Górskiego, Tomasza Krzyżanowskiego i Grzegorza Wiaderka rozpoczynamy nowy cykl w Liberte!: temat miesiąca. Zaczynamy dyskusją o reformie wymiaru sprawiedliwości.
Zapraszam do lektury.
Błażej Lenkowski
Co pewien czas powracają w debacie publicznej nawoływania do reform wymiaru sprawiedliwości oraz prawa karnego. Swoboda wypowiedzi na ten temat jest zwykle odwrotnie proporcjonalna do znajomości tematu. Wynika to być może z faktu, że w Polsce każdy zna się na prawie i działaniu sądów. Ostatnio debacie na ten temat dodała wigoru sprawa Amber Gold. Pojawiły się znów głosy nawołujące do surowszego karania czy też przywrócenia politycznej kontroli nad prokuraturą. Czy istotnie, więc wymiarowi sprawiedliwości potrzebne są zmiany, a jeżeli tak, to jakie? Przedstawię kilka tez stanowiących głos w tej dyskusji.
Przede wszystkim jakiekolwiek zmiany nie mogą być nagłe i nieprzemyślane. Mieliśmy w ostatnim dwudziestoleciu wiele przypadków wprowadzania nieprzemyślanych zmian w prawie i administracji je stosującej: np. spenalizowaliśmy posiadanie narkotyków, chociaż od wielu lat wiadomo, że nie jest to skuteczna metoda w walce z narkomanią, wprowadziliśmy też nieskuteczne przepisy „antydopalaczowe”. Naszym problemem jest pochopność.
Jakie zmiany – jak się wydaje – zasługują na (dłuższą!) refleksję? Poniżej przedstawiam kilka wybranych propozycji.
1. Zmiana sposobu wyboru i kognicji Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał Konstytucyjny nie może w trybie skargi konstytucyjnej badać zgodności aktów subkonstytucyjnych z innymi wzorcami normatywnymi niż Konstytucja RP. Należy umożliwić Trybunałowi badanie, w trybie skargi konstytucyjnej, zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, co wymaga zmiany art. 79 Konstytucji RP.
Należy również zapewnić transparentność procesu powoływania sędziów Trybunału Konstytucyjnego poprzez zwiększenie roli gremiów fachowych w tej procedurze. Być może głos decydujący należy oddać przedstawicielom sądownictwa oraz radom wydziałów prawa uniwersytetów. Jest irracjonalne, aby w kwestii fachowej decyzję podejmowali politycy, którzy nie mają kwalifikacji merytorycznych.
Należy także przywrócić Trybunałowi Konstytucyjnemu kompetencję do dokonywania powszechnie obowiązującej wykładni przepisów polskiego prawa. Obecna konstrukcja (orzeczeń zakresowych) jest niewystarczająca.
Być może również trzeba rozważyć przyznanie TK kognicji do stwierdzania w sprawach indywidualnych naruszeń praw fundamentalnych, niepolegających na kontroli konstytucyjności przepisów. Uchroniłoby to Polskę przed wieloma przegranymi w Europejskim Trybunale Praw Człowieka przyspieszając równocześnie „dochodzenie sprawiedliwości”, co ma istotne znaczenie wobec przewlekłości postępowań przed ETPCz. Wymagałoby to zwiększenia liczby sędziów TK.
2. Uwypuklenie roli zasad w systemie prawa oraz silniejsze akcentowanie zasady ochrony praw fundamentalnych
Polscy prawnicy lekceważą zasady ogólne systemu prawa (np. zasadę proporcjonalności czy pewności prawa) jako źródła prawa. Zasady ogólne nie są w Polsce postrzegane jako mające walor normatywny. To samo dotyczy praw człowieka. System prawa bez kręgosłupa zasad ogólnych to teratoma.
Poważne traktowanie zasad ogólnych może pozwolić nam na uniknięcie pomysłów tak złych, jak np. karanie za posiadanie narkotyków.
3. Zmiana systemu szkolenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych
Szkolenie adeptów zawodów prawniczych powinno ulec zmianie. Być może należy rozważyć rezygnację z obecnego systemu, opartego na kilkuletnim szkoleniu teoretycznym i praktycznym i rozważyć wariant polegający na tym, że absolwent prawa uzyskuje zatrudnienie (obowiązkowo!) u patrona, który po upływie 1 do 3 lat aplikacji (o charakterze wyłącznie praktycznym) wnioskuje o wpisanie aplikanta na listę adwokatów czy radców prawnych. Jeżeli w ocenie patrona aplikant nie daje gwarancji należytego wykonywania zawodu, ocena patrona mogłaby podlegać na wniosek aplikanta weryfikacji w postaci egzaminu przeprowadzanego przez komisję dającą gwarancję bezstronności.
System ustawicznego szkolenia osób wykonujących zawody prawnicze powinien ulec wzmocnieniu. W przypadku sędziów i prokuratorów wymaga to jednak nakładów ze środków publicznych, bez których nie można liczyć na zwiększenie jakości pracy wymiaru sprawiedliwości.
W toku szkolenia zawodowego należy też położyć większy nacisk na logikę prawniczą, znajomość praw człowieka i zasad ogólnych, a także na umiejętności „miękkie”.
4. Zwiększenie liczby pracowników administracyjnych sądów i prokuratur
Bolączką sądów i prokuratur jest nie tyle nieodpowiednia do potrzeb liczba sędziów i prokuratorów, ile niewystarczająca liczba pracowników obsługi administracyjnej – asystentów sędziów i prokuratorów. Należy skończyć z mitem polegającym na tym, że można mieć sprawnie działający wymiar sprawiedliwości za niewielkie pieniądze. Asystenci powinni być dobrze opłacani.
5. Rozszerzenie dostępu do pomocy prawnej z urzędu
Polska to stosunkowo zamożne państwo biednych obywateli. Zamożność nie powinna wyznaczać dostępu do sprawiedliwości. Pomoc prawną z urzędu powinna otrzymywać znacznie większa liczba obywateli. Należy także uczynić bardziej realnymi stawki wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną z urzędu. Dla przykładu, stawka 60 złotych za sprawę z zakresu prawa pracy jest równie absurdalna, jak stawka 7.200 złotych za prostą sprawę cywilną o zapłatę.
6. Podniesienie wynagrodzeń sędziów
Stanowisko sędziego powinno być ukoronowaniem kariery zawodowej prawnika. Aby jednak tak było w rzeczywistości, wynagrodzenia sędziów muszą znacząco wzrosnąć, osiągając poziom (w przypadku Sądu Rejonowego) przynajmniej czterokrotności średniego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Zarazem jednak liczba sędziów powinna ulec zredukowaniu, a zakres obowiązków (podkreślam: orzeczniczych, a nie administracyjnych) powinien zostać rozszerzony.
7. Zwiększenie roli mediacji
Mediacje stanowią częstokroć lepszy, szybszy i tańszy sposób rozwiązywania sporów, niż prowadzenie postępowań sądowych w sprawach cywilnych i karnych. Należy zwiększyć środki na upowszechnianie mediacji.
8. Zmiana ścieżki kariery zawodowej sędziów
Należy wprowadzić obowiązek posiadania określonego doświadczenia w zawodach prawniczych, jako kryterium dostępu do godności sędziego. Częstym problemem ujawniającym się w sądach jest brak elementarnej wiedzy sędziów o realiach życia społecznego i gospodarczego, a także ich brak doświadczenia życiowego. Nie może sądzić sporów gospodarczych sędzia, który sam nigdy nie prowadził firmy.
Należy też raz na zawsze porzucić powracające pomysły dotyczące ograniczenia immunitetów sędziów i prokuratorów oraz wprowadzenia odpowiedzialności materialnej za podejmowane decyzje. Takie niedorzeczne rozwiązania to prosta droga do eliminacji niezawisłości sędziowskiej i niezależności prokuratorów, a w konsekwencji do państwa totalitarnego.
9. Ograniczenie dostępu do zawodów adwokatów i radców prawnych
Młodzi adwokaci i radcowie prawni coraz częściej narzekają na brak pracy. Powoduje to niebezpieczny wyścig konkurencyjny kosztem jakości świadczonych usług. O ile nie jest to społecznie niebezpieczne w profesji fryzjera czy taksówkarza, o tyle w przypadków pełnomocników procesowych rodzi ryzyko dla klientów. Dalsze zwiększanie liczby adwokatów i radców prawnych, choć zdobywające poklask (wynikający ze spadku cen usług), będzie prowadzić do szkodzenia klientom. Niebezpieczny jest prawnik, którego nie stać na zakup komentarzy czy oprogramowania prawniczego.
10. Zwiększenie roli ekspertów w stanowieniu prawa
Proces stanowienia prawa powinien zostać sprofesjonalizowany. Posłowie i senatorowie powinni wykazywać większą pokorę wobec autorytetów opartych nie na politycznym nadaniu, ale na fundamencie wiedzy. Przebieg posiedzeń komisji sejmowych pokazuje całkowite lekceważenie roli ekspertów w stanowieniu prawa.
***
Przedstawione pomysły nie aspirują do roli remedium na wszystkie bolączki wymiaru sprawiedliwości. Są natomiast sugestiami pochodzącymi od osoby łączącej refleksję teoretyczną nad prawem z doświadczeniem praktycznym w jego stosowaniu. Zachęcam do dyskusji, krytyki i przedstawiania alternatywnych i konkurencyjnych pomysłów.
