W obliczu największego dotychczasowego kryzysu uchodźczego w Europie od czasów drugiej wojny światowej wielu prawicowych i centrowych polityków wykorzystuje islamofobię do wywierania wpływu na decyzje polityczne na Zachodzie – częstokroć na niekorzyść praw człowieka. Ów kryzys uchodźczy odzwierciedla kryzys w Europie, która prowadzi wewnętrzną walkę o to, jak zdefiniować Europę w zakresie otwartości względem uchodźców stojących u bram starego kontynentu.
Islamofobia na Zachodzie
Islamofobia, szczególnie w zakresie związków z nacjonalizmem, ma na Zachodzie swoich poprzedników. Już sam antysemityzm jako główny element myśli nacjonalistycznej nazistowskich Niemiec nie zniknął całkowicie. W latach 80. i 90. XX wieku można było zaobserwować nasilenie się rasistowskich ataków na uchodźców i obcokrajowców. W późnych latach 90. i przed 11 września 2001 r. islamofobia i antymuzułmański rasizm rozprzestrzeniły się po całej Europie. Od tamtej pory islamofobiczny dyskurs osiągnął hegemoniczną pozycję na zachodniej hemisferze. Od wielu już lat partie polityczne, szczególnie skrajnie prawicowe – m.in. Front Narodowy we Francji, Wolnościowa Partia Austrii, belgijski Interes Flamandzki, Szwedzcy Demokraci – wykorzystywały islamofobię w swoich kampaniach wyborczych. Ponadto, szczególnie w ciągu ostatnich 15 lat, wiele partii centrowych albo zaadaptowało elementy tego dyskursu, albo wprowadziło do legislacji zapisy odzwierciedlające dyskurs islamofobiczny1: czy to zakazy nałożone na budowę meczetów i/lub minaretów2, na noszenie hidżabów3, programy inwigilacyjne4, czy też ustawy dyskryminujące, np. regulacje dotyczące islamu wprowadzone w 2015 r. w Austrii5 – wszystko to odzwierciedla społeczne sentymenty będące reakcją na obraz wyimaginowanego muzułmanina, który zagraża społeczeństwu Zachodu.
W badaniach nad rasizmem ugruntowała się teoria zakładająca, że rasizm nie mówi nam niczego o ofiarach, wyimaginowanych „obcych”, ale raczej dostarcza nam wiedzy o samych rasistach6. Dlatego też powinniśmy pamiętać na przykład, że najwięcej głosów za wprowadzeniem zakazu budowy minaretów w Szwajcarii pojawiło się w tych kantonach, które zamieszkuje najmniejsza liczba muzułmanów. Islamofobia staje się zatem narzędziem polityków wykorzystywanym do mobilizacji społeczeństwa dla własnych celów politycznych, na przykład zwycięstwa w wyborach. Nawoływanie do nienawiści i budowanie społecznych podziałów przeciw wyimaginowanemu zagrożeniu to odpowiedni sposób na osiągnięcie takiej mobilizacji. Tak właśnie było w wypadku Wolnościowej Partii Austrii, która w swoim sloganie z kampanii wyborczej z roku 2015 głosiła, że „Chaos w azylach i islamizacja – to nie jest droga naprzód”.
Jednocześnie islamofobia może też odzwierciedlać ideologiczny światopogląd ujawniający chęć rasowego oczyszczenia krajów narodowych lub utworzenia Europy ściśle chrześcijańskiej. Tak też możemy zinterpretować wypowiedź Margusa Tsahkny, konserwatywnego ministra do spraw społecznych Estonii, który opowiadał się za preferowaniem chrześcijan: „Jesteśmy w końcu krajem należącym do kultury chrześcijańskiej”7 – mówił. Ewa Kopacz, ówczesna premier Polski, okreś-
liła swój kraj jako kraj chrześcijański, samą siebie zaś postrzegała jako osobę w szczególności odpowiedzialną za pomoc przedstawicielom religii chrześcijańskiej8. Nie było to odosobnione populistyczne stwierdzenie, lecz jedynie jedno z tych o głębszych implikacjach. Według polskich urzędników zajmujących się migracją: „pochodzenie religijne będzie miało wpływ na status uchodźczy aplikantów”9. Na Węgrzech, gdzie zlokalizowana jest znaczna liczba uchodźców, a traktat z Schengen jest najbardziej zagrożony, nacjonalistyczny premier Viktor Orbán stwierdził: „Ci, którzy do nas przybywają, zostali wychowani w innej religii i reprezentują odmienną kulturę. Większość z nich to nie chrześcijanie, lecz muzułmanie […]. To ważna kwestia, ponieważ Europa i tożsamość Europy mają korzenie chrześcijańskie. Czyż nie jest niepokojące to, że europejskie chrześcijaństwo z trudem obecnie zachowuje status Europy jako kontynentu chrześcijańskiego? Nie ma żadnej alternatywy i nie mamy innego wyjścia niż bronić swoich granic”10. Dlatego też wykluczył muzułmańskich uchodźców: „Nie chcemy ich wpuścić. Chyba mamy prawo zdecydować, że nie chcemy w naszym kraju ogromnej liczby muzułmanów”11.
Islamofobia w obliczu współczesnego kryzysu uchodźczego
Wspólna strategia dotycząca uchodźców, która jednoczyłaby wszystkie kraje członkowskie UE, jeszcze się nie pojawiła, w rezultacie każde państwo narodowe samo musi sobie radzić z migrantami. Wydaje się, że nawet traktat z Schengen, który umożliwia nieskrępowane podróżowanie w granicach wyznaczonej strefy, jest zagrożony. Obecny kryzys uchodźczy stał się zatem kluczowym momentem dla Unii Europejskiej. Generalnie europejskie kraje wschodnie i południowo-wschodnie stanowią pierwszy etap dla uchodźców przybywających z Afganistanu, Iranu, Syrii i Iraku, którzy następnie w większości starają się kontynuować podróż do Niemiec. Dlatego też działania krajów granicznych Unii Europejskiej w zakresie wpuszczania uchodźców są uważnie śledzone. Warto zauważyć, że kraje Europy Wschodniej są domem dla znacznie mniejszej liczby muzułmanów niż kraje Europy Zachodniej – z wyjątkiem krajów z rodzimą społecznością muzułmańską (takich jak Bułgaria czy Grecja). W należących do UE krajach Europy Wschodniej zamieszkuje często poniżej 1 proc. uchodźców, podczas gdy we Francji jest ok. 10 proc. muzułmanów, a Austria, Belgia, Niemcy i Szwajcaria goszczą mniej więcej 6 proc. Niemniej islamofobia stała się centralnym tematem w debacie dotyczącej uchodźców także w Europie Środkowo-Wschodniej.
Robert Fico, premier Słowacji (gdzie tylko 14 z 331 aplikantów otrzymało status uchodźcy), stwierdził, że istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, że obawy wśród lokalnej społeczności wzbudzą chrześcijańscy przybysze. Co ciekawe, na Słowacji znajduje się stosunkowo niewielka liczba muzułmanów – jedynie 10 tys., co stanowi 0,2 proc. całej populacji12. Fico otworzył tym samym drogę dla nacisków ze strony skrajnej prawicy, która kilka tygodni wcześniej protestowała „przeciw islamizacji Europy”. Inna islamofobiczna grupa, Blok Przeciwko Islamowi, zdołała uzbierać 145 tys. podpisów pod petycją przeciw przyjmowaniu muzułmańskich emigrantów do Czech. Zamiast bronić praw człowieka, prezydent Czech Miloš Zeman zaznaczył, że „uchodźcy z całkowicie innego kręgu kulturowego nie znajdą się w Czechach w dobrej sytuacji”13. Z kolei politycy w Stanach Zjednoczonych – podobnie zresztą jak w wielu krajach europejskich – zaczęli łączyć w swoich wypowiedziach kwestię uchodźców z terroryzmem. Amerykańscy urzędnicy z Departamentu Bezpieczeństwa Krajowego wyrażają obawy co do lokowania syryjskich uchodźców na terenie kraju, gdyż w ich opinii może to skutkować pojawieniem się w granicach państwa muzułmańskich terrorystów. „Najbardziej rygorystyczne monitorowanie” jest stosowane do wykrywania potencjalnych terrorystów wśród uchodźców syryjskich14. W trakcie kampanii wyborczej ówczesny republikański kandydat na prezydenta Donald Trump nawoływał do inwigilowania „niektórych meczetów” i utworzenia bazy danych syryjskich uchodźców15.
Ishaan Tharoor, dziennikarz z „The Washington Post”, porównuje histerię związaną z muzułmanami z kryzysem uchodźczym, który dotknął Żydów na krótko przed drugą wojną światową: „Bez względu na alarmującą retorykę hitlerowskiego państwa faszystowskiego oraz nasilających się aktów przemocy względem Żydów i przedstawicieli innych grup kulturowych – popularnym sentymentem w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych była w dużej mierze obojętność względem trudnego położenia niemieckich Żydów”16. Tharoor twierdzi, że kraje Zachodu były bardzo restrykcyjne w przyjmowaniu Żydów na swoje terytoria i w większości czyniły to z pobudek egoistycznych – np. mając na uwadze sektory, które potrzebowały pracowników. Podsumowuje też, że „europejski strach przed muzułmańskimi uchodźcami jest echem retoryki antysemityzmu z lat 30. XX w.”17. Porównanie to jest częścią dłuższej debaty, która wykracza poza ramy tego komentarza18. Jednak warto zwrócić na niego uwagę, ponieważ niektórzy badacze twierdzą, że islamofobia jest w pewnym stopniu zaledwie innym obliczem ukrytego antysemityzmu19.
Poglądy pojawiające się na wiodących islamofobicznych stronach internetowych dają wgląd w przeważający antymuzułmański i rasistowski pogląd, który nieustannie przewija się w toku debaty dotyczącej uchodźców. Dla przykładu prawicowa aktywistka Pamela Geller donosi o węgierskim filmiku, w którym identyfikuje „muzułmańskich uchodźców zalewających Europę, którzy wykrzykują «Allah akbar»” (co też sama interpretuje jako deklarację wojny)20. Co więcej, nazywa ona uchodźców „wrogimi najeźdźcami”, którzy „nie znajdują się w żadnej prawdziwej potrzebie”, i nawołuje media do „obwiniania migrantów za ich własne działania”, podczas gdy jednocześnie wyraża obawę, że „kraje opiekuńcze nie mogą finansować połowy globu”21. W opinii Geller nie mówimy zatem o prawdziwych uchodźcach, ale o muzułmanach „z dżihadyjskich punktów zapalnych w Syrii, Afganistanie i Iraku”, które to zrzeszają „migracyjny dżihad”22. Inne islamofobiczne strony internetowe określają to zjawisko mianem „hidżry terroryzmu”23. Zdaniem Geller mainstreamowe media chcą nam wmówić, że „jeśli nie zgadzasz się z wpuszczaniem tych ludzi do swojego kraju, to stajesz się automatycznie nienawistnym rasistowskim bigotem bez serca”24. Jednak ten pogląd notorycznie pojawiający się w europejskiej debacie dotyczącej uchodźców – dostrzegalny w islamofobicznych przekonaniach wielu prominentnych polityków – pokazuje, że islamofobia na dobre weszła do dyskursu publicznego.
Inna islamofobiczna strona internetowa głosi, że emigrujący muzułmańscy mężczyźni mają zamiar zawierać związki małżeńskie z więcej niż jedną kobietą, by następnie „wykorzystać system opieki socjalnej […]. Gdy trafiają do Niemiec, kobiety te ubiegają się o świadczenia z opieki socjalnej, w tym o pokrycie kosztów osobnego domu dla nich i ich dzieci, na podstawie roszczenia, że są rodzicem samotnie wychowującym dzieci”25. Dodaje też, że fala migracji może prowadzić do demograficznej zmiany w populacji i ogromnego wzrostu liczby muzułmanów. Ta konspiracyjna teoria socjalna została rozdmuchana do tak niebotycznych rozmiarów, że na stronie znajdziemy stwierdzenie: „Islamskie prawo szariatu szybko rozprzestrzenia się w Niemczech, a szariackie sądy działają obecnie we wszystkich dużych miastach Niemiec”, podczas gdy „urzędnicy rządowi są bezsilni i nic nie mogą z tym zrobić”26. To właśnie ten islamofobiczny dyskurs, mający swoje korzenie na obrzeżach grup prawicowych, odbija się echem w wypowiedziach polityków innych opcji.
Wnioski
Podczas gdy Unia Europejska wydaje się niegotowa na stawienie czoła największemu kryzysowi uchodźczemu od czasów drugiej wojny światowej (biorąc pod uwagę fakt, że nie istnieją skoordynowane działania UE mające sprostać temu wyzwaniu), poszczególne kraje członkowskie są pozostawione same sobie. W wielu z nich nie tylko wysoko postawieni politycy z partii nacjonalistycznych i prawicowych oraz opozycji, lecz także obóz „konserwatywnych chrześcijan”, a także wiele osób będących u władzy wciąż odtwarza dyskursywne strategie islamofobiczne. Ważne, by jasno powiedzieć, że wielu z tych polityków rozpowszechniających pewien rodzaj islamofobicznych myśli jest krytykowanych przez organizacje międzynarodowe i krajowe organizacje pozarządowe, które to są otwarte na uchodźców i pracują na szczeblu krajowym, by ich wesprzeć27. To, co możemy zaobserwować w toku debaty o muzułmanach w obliczu kryzysu uchodźczego jest objawem przeważającego dyskursu islamofobicznego. Dyskurs ten jest jednak silnie zakorzeniony w innych kontekstach. Niektóre z nich proponują pewien kulturalistyczny, neorasistowski sposób na wykluczanie muzułmanów zgodnie z założeniem wyimaginowanej Europy chrześcijańskiej, którą chcą oczyścić z obcych. Inni legitymizują swoje islamofobiczne poglądy poprzez odwoływanie się do teorii konspiracyjnych dotyczących domniemanej „islamizacji Zachodu” i łączą zagrożenie terroryzmem z obecnymi wyzwaniami towarzyszącymi kryzysowi uchodźczemu. Dyskurs ten nie tylko wskazuje na osobiste poglądy poszczególnych polityków, lecz także jest zauważalny w administracji niektórych krajów.
Z angielskiego przełożyła Olga Łabendowicz
1 H. Ansari, F. Hafez, From the Far right to the Mainstream. Islamophobia in Party Politics and the Media, ORT: Campus Verlag, 2012. Tłumaczenie własne.
2 F. Hafez, Islamophober Populismus: Moschee- und Minarettbauverbote österreichischer Parlamentsparteien, Wiesbaden: VS Verlag, 2010. Tłumaczenie własne.
3 B. Sauer, Headscarf Regimes in Europe: Diversity Policies at the Intersection of Gender, Culture and Religion, „Comparative European Politics”, t. 7, nr 1 (kwiecień 2009), s. 75–94. Tłumaczenie własne.
4 N.A.D. Shamas, Mapping Muslims: NYPD Spying and its Impacts on American Muslims, raport (marzec 2013), <http://www.law.cuny.edu/academics/clinics/immigration/clear/Mapping-Muslims.pdf>. Tłumaczenie własne.
5 F. Hafez, Institutionalized Islamophobia: The Draft of the Austrian Islam-Law, (31 października 2014), <http://setav.org/en/institutionalized-islamophobia-the-draft-of-the-austrian-islam-law/perspective/17701>. Tłumaczenie własne.
6 J.-P. Sartre, Betrachtungen zur Judenfrage – Psychoanalyse des Antisemitismus, Europa Verlag, Zurych 1948. E.W. Said, Orientalism, Vintage, Nowy Jork 1979. Tłumaczenie własne.
7 E. Krafcyk, Christians only, please: Eastern Europe hesitant to receive refugees, <http://www.dpa-international.com/news/international/christians-only-please-eastern-europe-hesitant-to-receive-refugees-a-45979801.html> (17 lipca 2015). Tłumaczenie własne.
8 A. Rettman, EU states favour Christian migrants from Middle East, <https://euobserver.com/justice/129938> (21 sierpnia 2015). Tłumaczenie własne.
9 Z.Wasik, H. Foy, Poland favours Christian refugees from Syria, <http://www.ft.com/intl/cms/s/0/6edfdd30-472a-11e5-b3b2-1672f710807b.html> (21 sierpnia 2015). Tłumaczenie własne.
10 I. Traynor, Migration crisis: Hungary PM says Europe in grip of madness, <http://www.theguardian.com/world/2015/sep/03/migration-crisis-hungary-pm-victor-orban-europe-response-madness> (3 września 2015). Tłumaczenie własne.
11 Al Jazeera America News, Amid refugee crisis, Hungary prime minister says Muslims not welcome, <http://america.aljazeera.com/articles/2015/9/3/hungary-prime-minister-says-muslims-not-welcome-amid-refugee-crisis.html> (3 września, 2015). Tłumaczenie własne.
12 U. Bacchi, EU migrant crisis: Slovakia criticised for no-Muslim refugee policy and taking only Christians, <http://www.ibtimes.co.uk/eu-migrant-crisis-slovakia-criticised-no-muslim-refugee-policy-taking-only-christians-1516382> (20 sierpnia, 2015). Tłumaczenie własne.
13 E. Krafcyk, Christians only, please: Eastern Europe hesitant to receive refugees, <http://www.dpa-international.com/news/international/christians-only-please-eastern-europe-hesitant-to-receive-refugees-a-45979801.html> (17 lipca, 2015). Tłumaczenie własne.
14 J. Fishel, M. Levine, US Officials Admit Concern Over Syrian Refugee Effort, <http://abcnews.go.com/International/officials-fear-syrian-refugees-pose-threat-us/story?id=28930114> (12 lutego 2015). Tłumaczenie własne.
15 M. Haberman, Donald Trump Calls for Surveillance of ‘Certain Mosques’ and a Syrian Refugee Database, <www.nytimes.com/2015/11/22/us/politics/donald-trump-syrian-muslims-surveillance.html?_r=0> (21 listopada 2015). Tłumaczenie własne.
16 I. Thaoor, Europe’s fear of Muslim refugees echoes rhetoric of 1930s anti-Semitism, <https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/09/02/europes-current-anti-migrant-rhetoric-carries-echoes-of-1930s-anti-semitism/> (2 września 2015). Tłumaczenie własne.
17 Ibid. Tłumaczenie własne.
18 N. Meer (red.), Race, Culture and Difference in the Study of Antisemitism and Islamophobia, [w:] Ethnic and Racial Studies, Routledge, Londyn 2014. Tłumaczenie własne.
19 M. Zuckermann, Judensolidarität und Islamophobie in Deutschland. Anmerkungen zu einer ideologischen Verschwisterung, [w:] F. Hafez (red.), Jahrbuch für Islampophobieforschung 2012, New Academic Press, Wiedeń 2012, s. 11–16. Tłumaczenie własne.
20 P.Geller, Watch VIDEO: Muslim “refugees” flooding Europe, shouting “Allahu Akbar”, <http://pamelageller.com/2015/08/watch-video-muslim-refugees-flooding-europe-shouting-allahu-akbar.html/> (2 sierpnia 2015). Tłumaczenie własne.
21 Ibid. Tłumaczenie własne.
22 Ibid. Tłumaczenie własne.
23 Statystyki dotyczące muzułmanów, Terrorism hijra: Gulf countries offer zero resettlement places to ‘refugees’, <https://muslimstatistics.wordpress.com/2015/08/26/terrorism-hijra-gulf-countries-have-offered-zero-resettlement-places-to-refugees/> (26 sierpnia 2015). Tłumaczenie własne.
24 P. Geller, Watch VIDEO: Muslim “refugees” flooding Europe, shouting “Allahu Akbar”, <http://pamelageller.com/2015/08/watch-video-muslim-refugees-flooding-europe-shouting-allahu-akbar.html/> (2 sierpnia, 2015). Tłumaczenie własne.
25 S. Kern, Germany’s Muslim Demographic Revolution, <http://www.gatestoneinstitute.org/6423/germany-muslim-demographic> (31 sierpnia, 2015). Tłumaczenie własne.
26 Ibid. Tłumaczenie własne.
27 U. Bacchi, EU migrant crisis: Slovakia criticised for no-Muslim refugee policy and taking only Christians,” , <http://www.ibtimes.co.uk/eu-migrant-crisis-slovakia-criticised-no- Allahu Akbar muslim-refugee-policy-taking-only-christians-1516382> (20 sierpnia 2015). Tłumaczenie własne.
