Chile jest stawiane za przykład ewolucji od socjalizmu, chaosu i nędzy wczesnych lat 70-tych do stabilizacji, wzrostu i prosperity.
Gospodarka Chile, jako typowego, rozwijającego się kraju latynoamerykańskiego, obok stosowania popularnej w Amryce Łacińskiej strategii industrializacji i substytucji importu, czerpała znaczne dochody z eksportu – najpierw saletry w dziewiętnastym wieku a miedzi w wieku dwudziestym. Wahania cen towarów eksportowanych i importowanych (terms of trade) odgrywały i nadaj odgrywają znaczną rolę w gospodarce Chile. I tak, w okresie wielkiego kryzysu, w roku 1933, chilijskie terms of trade spadły o 41%, a wartość eksportu o 84%. Także całkiem niedawno wahania terms of trade były znaczne: +31% w 2006 roku , a w roku 2008 było to -15% .
Ponowne poważne kłopoty pojawiły się w Chile z końcem lat 60-tych – za rządów partii chadeckiej Eduarda Freia Montalva. Za jego czasów rozpoczęto serię publicznych eksperymentów, które do rozkwitu doprowadził jego następca – socjalista: Salvadore Allende.
I tak, nasilił się interwencjonizm państwa w gospodarkę, np. państwo jako współwłaściciel kopalni wymuszało podwyżki płac w kopalniach. W partii rządzącej nastąpił rozłam, tzw. plan Chonchola przewidywał nacjonalizację głównych gałęzi gospodarki, planowanie centralne, kontrolę przedsiębiorstw prywatnych, mieszane formy własności, etc.
Po dojściu do władzy Salvadora Allende, nastapił ostry zwrot na lewo, wzorowany na gospodarce ZSRS i jego satelitów. Allende zawetował konkurencyjny plan gospodarczy koalicji chadeckiej.
Oto lista głównych reform lat 1970-73:
- nacjonalizacja kopalni miedzi i podniesienie płac w kopalniach;
- nacjonalizacja dużych przedsiębiorstw przemysłowych i handlu hurtowego;
- łącznie z przesiębiorstwami należącycmi do kapitalu zagranicznego;
- organizowanie rolniczych spółdzielni produkcyjnych tj. gospodarstw kolektywnych na wzór radziecki:
- bojówki socjalistyczne zaczęły przejmować ziemię (à la Zimbabwe 30 lat później);
- chilijskie „kołchozy” zajmowały około 13% powierzchni w 1971 roku;
- do 1975 roku upaństwowiono 39% przemysłu;
- zwiększono uprawnienia i liczebność związków zawodowych;
- wprowadzono państwowy monopol handlu zagranicznego;
- wprowadzono zasadę powszechnego dostępu do emerytur państwowych;
- podniesiono opodatkowanie pracy do 43.3% płacy;
- stosowano politykę wysokiego stopnia protekcji przemyslu:
- taryfa celna: 100%;
- popierano wzrost udziału państwa w gospodarce:
- wydatki publiczne w 1973 roku: 43% PKB.
Efekty reform:
- spadek produkcji rolnej i PKB;
- inflacja: 600% rocznie;
- deficyt budżetu państwa: 25% PKB w 1973;
- „sowietyzacja” gospodarki:
- chaos gospodarczy: braki towarów w sklepach, kolejki;
- uliczne demonstracje i kontr-demonstracje, etc.
- chaos gospodarczy: braki towarów w sklepach, kolejki;
Mimo chaosu poparcie dla rządu Allende wzrastało do marca 1973 roku. We wrześniu 1973 roku armia chilijska dokanała zamachu stanu, bombardując pałac prezydencki. Pechowy prezydent Allende, którego reformowana gospodarka doświadczyła w dodatku silnego spadku terms of trade (o 56% 1973 roku), popełnił samobójstwo.
Pierwsza runda reform: 1973-82
W wyniku zamachu stanu z 11 września 1973 roku władzę objęła junta wojskowa pod dowództwem generała Augusta Pinocheta. Polityczna strona rozprawy wojskowych z fanatykami socjalizmu jest wysoce dyskusyjna (np. stracono około dwóch tysięcy komunistów i socjalistów a siedmiuset uznano za „zaginionych”), natomiast rezultaty radykalnej zmiany polityki ekonomicznej wprowadziły Chile na drogę długotrwałej prosperity. Do słownika ekonomii weszło pojęcie „cudu chilijskiego”. Świadczy o tym poniższy wykres:
Wykres 1: PKB na mieszkańca Ameryki Łacińskiej (czerwony kolor lub szara linia) i na mieszkańca Chile (czarny kolor lub czarna linia): 1945-2005
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Chilijski_cud
Nastąpił ideologiczny odwrót od liberalizmu – w wersji Miltona Freedmana (i pokrewnych mu „Chicago boys), który odwiedził Chile w 1975 roku. Wolność ekonomiczna jest podstawą wolności politycznej w długim terminie, a nie odwrotnie! Jak się wyraził jeden z nowych ministrów – Jorge Cauas: „Jedyna droga zarabiania pieniędzy to praca i oszczędności, a nie przyjaciel na stanowisku”. Zadaniem rządu było uczynienie jak największej liczby robotników przedsiębiorcami. Reżim autorytarny zapewnił wolność ekonomiczną, a możliwe, że w dalszej perspektywie wolność polityczną.
A oto główne elementy pierwszej fazy reform polityki ekonomicznej Chile: 1973-82:
- ograniczono swobodę działalności związków zawodowych: rozwiązanie centrali związków zawodowych (CUT): stopień uzwiązkowienia spadł z 29% do 12% pracujących, a liczba godzin pracy poświęconych strajkom spadła z 16% do 0.4% w latach 1980-85:
- negocjacje płacowe tylko na szczeblu firmy;
- ustawowa ochrona łamistrajków;
- maksymalny okres trwania strajku to 60 dni, potem redukcje pracowników;
- zamrożono płace, ale dokonano deregulacji cen i liberalizacja kredytu;
- zredukowano w ciągu 5 lat opodatkowania płac z 43.3% do 20.3%;
- poddano zasadniczej redukcji wydatki państwa:
- miesiąc po wizycie Friedmana w 1975 roku, rząd zredukował wydatki publiczne o 27%;
- zredukowano zatrudnienie w sektorze publicznym z 360 tysięcy w 1974 do 293 tysięcy w 1978, czyli o 19%;
- dokonano redukcji wydatków rządowych z 43% PKB w 1973 do 24% PKB w 1976 i deficytu budżetowego z 27% PKB do 2.7% PKB;
- uruchomiono proces pośpiesznej prywatyzacji: z początku 10% akcji przedsiębiorstw i 86% akcji banków – państwowe spółki sprzedawano nawet na kredyt, nie za gotówkę;
- dokonano dewaluacji peso o 70%;
- zlikwidowano główne elementy protekcji handlu zagranicznego:
- zakaz barier pozataryfowanych i drastyczna redukcja ceł: najpierw z 90% do 60%, potem do jednolitej 10% stawki w 1979 roku;
- spowodowało to utratę poparcia lobby ziemiańskiego;
- zakaz barier pozataryfowanych i drastyczna redukcja ceł: najpierw z 90% do 60%, potem do jednolitej 10% stawki w 1979 roku;
- ograniczono wydatki na zasiłki socjalne – kierowane odtąd tylko dla najbiedniejszych:
- wprowadzono dożywianie dzieci w szkołach, etc;
- reformie poddano sektor edukacji:
- prywatyzacja wielu szkół i uczelni: de facto likwidacja ministerstwa oświaty;
- wprowadzono program pożyczek studenckich.
Rewolucyjna reforma emerytur – 1980
W pierwszej fazie reform wprowadzono także poważne zmiany w systemie emerytalnym co wymaga osobnego omówienia.
System emerytalny Chile do czasu jego zasadniczej reformy był tradycyjnym systemem o z góry określonych wypłatach. Co więcej, brak było jednolitego traktowania różnych zawodów. Istniało ponad sto różnych reżimów ubezpieczeniowych i wiele zawodów miało możliwość przejścia na „wczesną emeryturę” (niektóre zawody od 42 roku życia). Niektóre emerytury podlegały indeksacji, inne zaś nie. Przeciętna emerytura robotnika wynosiła w 1980 roku około 41% przeciętnej płacy, mimo bardzo wysokich składek: 16-26% płacy. Implikowany dług państwa z tytułu emerytur szacowano na 100% PKB.
Zasadnicza reforma emerytur państwowych została wprowadzona w 1981 roku przez fanatyka reformy, młodego, 31-letniego ministra: Jose Pińera, który reformę wprowadził dekretem, mimo, że generał Pinochet był jej niechętny. Reforma weszła w życie w 1981 roku pod popularnym wówczas (sic) hasłem: „Wolność i Solidarność”.
Zamiast płacenia podatku od funduszu płac w wysokości 26%,wprowadzono dobrowolne indywidualne rachunki emerytalne w wysokości 10% płacy plus 3% na ew. niesprawność. Do 1990 roku około 70%, czyli prawie osiem milionów Chilijczyków otworzyło takie rachunki. Ustanowiono wiele funduszy emerytalnych przykładowo Santa Maria, Provida, etc. Reforma chilijska zdobyła sobie uznanie i była naśladowana m.in. przez: Peru, Argentynę, Kolumbię, Meksyk, a także Polskę w 1998 roku.
Administratorzy funduszy emerytalnych (Administradoras de fondos de pensiones: AFP) mogą zarządzać tylko jednym funduszem. Ograniczono odchylenia od średniej dochodowości inwestycji do 2 punktów procentowych albo 50% przeciętnej w obie strony dla wszystkich AFP.
Realna stopa dochodowości rachunków emerytalnych była bardzo wysoka i w pierwszym okresie ich działalności 1981-1990 wynosiła 10.4% pa. Jedną z tajemnic ogromnej zyskownosci prywatnych funduszy emerytalnych (20% rocznie), było finansowanie z budżetu państwa kosztów przejścia do nowego systemu (co podwyższało stopę zwrotu w nowym systemie), a także z uwagi na fakt, że fundusze inwestowały w akcje tanio nabytych przedsiębiorstw państwowych w procesie ich szybkiej prywatyzacji (należy tu jednak zaznaczyć, że samozatrudnieni nie są objęci nowym systemem, ale mogą korzystać z minimalnej emerytury państwowej – na poziomie 75% płacy minimalnej i 25% płacy średniej). Wartość aktywów funduszy emerytalnych wzrosła kilkadziesiąt razy w krótkim czasie: z 0.9% PKB w 1981 do 43% PKB w 1994.
Z uwagi na wysoką dochodowość rachunków emerytalnych, w latach 90-tych emerytura zastępowała 78% płacy za ostatnie 10 lat pracy, a renta niesprawności zastępowała 67% płacy – więc więcej niż w starym systemie. Około 24% beneficjentów przechodzi na wczesną emeryturę lub wycofuje kapitał, w momencie, kiedy wyżej wymieniona stopa zastąpienia osiąga 70%.
Nowy system ma jednak także swoje słabe strony. Pracownicy fizyczni z reguły pozostają w starym systemie. Tylko 5% pracownikow fizycznych decyduje się na przejście do nowego systemu. Także, coraz więcej pracobiorców nie wpłaca prawnie obowiązujących części wynagrodzeń pracowników na ich rachunki, a przewidziane kary są rzadko stosowane. W 2007 roku zadłużenie przedsiębiorców względem pracowników szacowane było na US$820 mln.
Wiele czasu zabrała zmiana paradygmatu dotyczącego wydajnych i efektywnych systemów emerytalnych – szczególnie w krajach Zachodu, gdzie ma miejsce proces szybkiego starzenia się społeczeństw. Dopiero 14 lat później, w 1994 roku, Bank Światowy w swej publikacji: Averting the Old Age Crisis (Zapobiec kryzysowi starzenia się) podkreślił walory systemu chilijskiego i zalecał przejście do systemu 2 filarowego – zgodnie z (nie tylko) chilijskim motto: „Wolność i solidarność.”
Częściowa prywatyzacja ubezpieczeń zdrowotnych
W 1981 roku powołano do życia równoległy do dotychczasowgo, ogólno-społecznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych FONASA, fakultatywny system ubezpieczeń prywatnych ISAPRES. System ISAPRES operuje na zasadach rynkowych – wysokość składek określa się aktuarialnie w zależności od wieku i grupy zdrowotnej ubezpieczającego się. Charakterystyczną cechą systemu ISAPRES jest stosunkowo wysoki limit wydatków na zdrowie nie podlegający zwrotowi (wysoka franczyza redukcyjna). Osoby ubezpieczające się prywatnie w ISAPRES (makymalnie 25% społeczeństwa w 1995 roku) są dlatego bardziej skłonne dbać o swoje zdrowie, niż osoby podlegające ogólno-społecznemu ubezpieczeniu medycznemu. System ISAPRES miał w założeniu ograniczyć zjawisko ryzyka moralnego, czyli zaniedbywania własnego zdrowia w oczekiwaniu na „wykup” przez socjalny system opieki zdrowotnej.