Niespełna dekada dzieli nas od bliskowschodnich protestów społecznych – Arabskiej Wiosny. Skala wystąpień, które swój początek znalazły w Tunezji w połowie grudnia 2010 roku, zaskoczyła zarówno w regionie, jak i opinię międzynarodową.
Po pierwsze, jak podkreśla profesor Marek Dziekan, protesty rozpoczęły się w kraju, który nigdy nie odgrywał kluczowej roli w polityce regionu. Po drugie rozwinęły się na niewyobrażalną skalę, a ich konsekwencje, choć widoczne już dziś, wciąż jeszcze nieustannie się klarują. Dystans czasowy pozwala na coraz głębsze analizy przyczyn oraz skutków, jednak do tej pory nie ukazało się żadne opracowanie, które charakteryzowałoby się holistycznym podejściem do fenomenu „Arabskiej Wiosny”– zarówno z perspektywy historycznej, politologicznej, jak i kulturoznawczej.
Tego niebywale trudnego zadania podjęli się łódzcy badacze regionu Bliskiego Wschodu – Marek Dziekan, Radosław Bania oraz Krzysztof Zdulski. Dzięki ich kooperatywie do rąk czytelników trafia popularnonaukowa publikacja Arabska wiosna i świat arabski u progu XXI wieku, która opowiada, analizuje, a także tłumaczy wydarzenia, nazywane Arabską Wiosną.
Książka została podzielona na pięć części. W rozdziale pierwszym autorstwa Marka Dziekana, czytelnik zapoznaje się ze specyfiką regionu. Autor analizuje Bliski Wschód zarówno z perspektywy historycznej, jak i społeczno-kulturowej. Ponadto wskazuje na niektóre czynniki, które przyczyniły się do wybuchu protestów – bezrobocie czy wzrost fundamentalizmu.
W kolejnej części Krzysztof Zdulski omawia przebieg Arabskiej Wiosny. Autor w sposób niezwykle klarowny, chronologiczny przedstawia wydarzenia w poszczególnych państwach. Przeanalizował osiem przypadków – Tunezję, Egipt, Libię, Jemen, Bahrajn, Maroko, Algierię oraz Jordanię, co pozwoliło na stworzenie przekroju rewolucji z różnych perspektyw ustrojowych państw. Czytelnik dzięki lekturze poznaje specyfikę rozwoju protestów, a także dostrzega podobieństwa i różnice we wszystkich omawianych przypadkach. Autor podkreśla oddolny wymiar wszystkich zrywów, przy czym zwraca uwagę na różnice związane z tym, kto następnie przejmował kontrolę w danym państwie. Zdulski zwraca także uwagę na charakterystyczne niuanse w poszczególnych krajach, jak chociażby znaczenie związków zawodowych w krajach, które niegdyś były zależne od Francji, czy też ukazuje różnice w protestach pomiędzy państwami będącymi monarchiami oraz republikami.
Trzecia część, również autorstwa Zdulskiego, jest refleksją nad Arabską Wiosną w kontekście międzynarodowym. Autor na początku przeanalizował politykę Stanów Zjednoczonych, które – podobnie jak inne kraje – były zaskoczone wydarzeniami na Bliskim Wschodzie. Ten fragment jest również kompendium wiedzy o współczesnej polityce USA w stosunku do krajów Bliskiego Wschodu. Czytelnik bowiem, na drodze lektury, poznaje pewne preferencje Białego Domu w stosunku do omawianego regionu od początku prezydentury Baracka Obamy. Ponadto, co oczywiste, przedstawiono stosunek USA do Arabskiej Wiosny. Autor zwraca więc uwagę na wycofanie się Białego Domu, przyjęcia postawy „kierowania z tylnego siedzenia” i dążenia do przekazania odpowiedzialności NATO. Zdulski zaznacza brak spójnej polityki USA wobec wszystkich uczestników Arabskiej Wiosny.
W kolejnej części tego rozdziału Krzysztof Zdulski podejmuje się analizy polityki Unii Europejskiej wobec wydarzeń Arabskiej Wiosny. Autor zwraca uwagę na bierne podejście UE w stosunku do wydarzeń, bezwładu oraz zarówno braku pomysłu na rozwiązanie problemu, jak i braku wspólnego stanowiska wobec problemów. Co ciekawe, analiza została podjęta wyłącznie z perspektywy UE jako całości. Brakuje omówienia polityki poszczególnych państw członkowskich – Wielkiej Brytanii, Francji czy Niemiec, które odegrały ważne role w obaleniu reżimu Kaddafiego. W części tej ponadto wnikliwie przeanalizowano postawę Rosji wobec wydarzeń. Krzysztof Zdulski ukazuje przekrój zachowań Kremla – od bierności w stosunku do protestów w poszczególnych państwach, po zaangażowanie w Syrii.
W ostatniej części rozdziału autor podjął się refleksji na temat zaangażowania ONZ oraz arabskich organizacji regionalnych – Ligii Państw Arabskich (LPA) oraz Rady Współpracy Zatoki Perskiej (GCC). Zaangażowanie ONZ wszyscy mogliśmy śledzić na bieżąco, wraz z rozwojem wydarzeń. Z mniejszą bądź większą wnikliwością, było ono bowiem analizowane we wszystkich zachodnich mediach. Niezwykle wartościowa zatem wydaje się część poświęcona zaangażowaniu arabskich organizacji regionalnych, które było przez zachodnie media pomijane. Oprócz tego, że czytelnik otrzymał możliwość zapoznania się z ich wpływem w wydarzenia Arabskiej Wiosny, został również wprowadzony w zawiłości polityki w regionie.
Rozdział czwarty, autorstwa Radosława Bani, w całości został poświęcony konsekwencjom Arabskiej Wiosny. Autor w klarowny sposób ukazuje jej de facto skomplikowane skutki. Podobnie jak w poprzednich rozdziałach, wydarzenia zostały przedstawione w sposób chronologiczny. Autor odnosi się do wojny domowej w Syrii, analizując ją od początku, czyli od protestów społecznych z 2011 roku, następnie zaangażowania armii syryjskiej oraz opozycji skierowanej przeciwko władzy Baszszara al-Asada, po rozwój konfliktu i stopniowe angażowanie się społeczności międzynarodowej. Ponadto w rozdziale holistycznie zostało przeanalizowane powstanie tzw. Państwa Islamskiego – nie zabrakło odniesienia zarówno do amerykańskiej agresji na Irak, jak i rozwoju fundamentalizmu religijnego w regionie. W rozdziale, jak i w całej książce, brakuje zwrócenia uwagi na konflikt w Libii, który jest niewątpliwie konsekwencją Arabskiej Wiosny, a ponadto ma niewymierne skutki na współczesny kryzys migracyjny.
Ostatni rozdział, napisany przez Marka Dziekana, skupia się na społeczno-kulturowych elementach Arabskiej Wiosny. Autor w swoich rozważaniach wychodzi od nazewnictwa wydarzeń w kontekście Zachodnim, gdzie używa się określenia Arabska Wiosna, oraz w kontekście bliskowschodnim, gdzie zwyciężył rzeczownik Rewolucja i w zależności od państwa opatrzony jest innym dopełnieniem – przykładowo w Tunezji używa się nazwy Rewolucja Jaśminowa, a w Egipcie Rewolucja Gniewu. Ponadto Dziekan zwraca uwagę na rewolucję w tradycji islamu, następnie analizuje podejście muzułmańskich myślicieli do wydarzeń Arabskiej Wiosny.
W kolejnym podrozdziale autor podejmuje się refleksji nad kategorią demokracji w kontekście kultury muzułmańskiej oraz wydarzeń związanych z Arabską Wiosną. Marek Dziekan zwraca uwagę na dwie koncepcje demokracji w kontekście islamu, analizując przy tym jego polityczną myśl, co staje się wartościowym wstępem do dalszej analizy zmian ustrojowych, zachodzących w regionie oraz konsekwencji z perspektywy islamu. Autor zwraca uwagę zarówno na rozwój fundamentalizmu, odnowy religijnej i ich wpływu na wydarzenia z 2010 roku, jak i rywalizacji sunnicko-szyickiej, a także rozwój polityczny mistycznego nurtu zwanego sufizmem. Co więcej, podjęto się refleksji na temat sytuacji chrześcijan na Bliskim Wschodzie po wydarzeniach Arabskiej Wiosny.
Ponadto autor zwrócił uwagę na wpływ mediów społecznościowych oraz telewizji satelitarnej Al-Dżaziry, które stały się płaszczyzną służącą mobilizacji ludzi. Niezwykle wartościowym elementem całej publikacji jest podrozdział w całości poświęcony kobietom i ich roli w Arabskiej Wiośnie. Jak podkreśla na wstępie sam autor , „kwestia kobieca” stanowi stały element zachodniego dyskursu o islamie, zatem nieunikniona była analiza kobiecego pierwiastka w kontekście analizowanych wydarzeń. Marek Dziekan świetnie rozprawia się z zachodnim mainstreamowym dyskursem, który uznał Arabską Wiosnę również za rewolucję kobiet. Autor obiektywnie odniósł się do sytuacji kobiet po rewolucjach, zaznaczając, iż był to niewątpliwie ogromny krok emancypacyjny, jednocześnie utrzymując jednak, że nie należy Arabskiej Wiosny utożsamiać z Wiosną Kobiet. Ostatnie dwa fragmenty zostały poświęcone literaturze i sztuce oraz roli, jaką odegrały w Arabskiej Wiośnie. Szczególnie interesujące są części poświęcone muzyce współczesnej oraz street artowi.
Konkludując, publikacja Arabska wiosna i świat arabski w progu XXI wieku, stanowi niezwykle ważną pozycję – zarówno dla badaczy Bliskiego Wschodu, jak i osób zwyczajnie zainteresowanych wspomnianą problematyką. Autorzy w skrupulatny sposób przedstawili nie tak dawne wydarzenia, co było nie lada wyzwaniem, biorąc pod uwagę specyfikę i różnorodność regionu, jak i zakres wydarzeń i idących za nim zmian.
Czytelnik otrzymuje kompendium wiedzy o Arabskiej Wiośnie z interdyscyplinarnej perspektywy. Ponadto, niewątpliwą zaletą jest przejrzystość języka, który pozwala czytelnikowi w przyjemny sposób poznać zawiłość problematyki nie tylko Arabskiej Wiosny, ale również złożoność stosunków Bliskiego Wschodu ze światem zewnętrznym. Dodatkowo niezwykłą zaletą publikacji jest obiektywne podejście do tematyki, co daje czytelnikowi pewność rzetelnej analizy.
Warto również podkreślić przejrzysty sposób wydania, na marginesach znajdują się adnotacje, które pozwalają czytelnikowi na łatwe szukanie konkretnej problematyki.
Mówiąc krótko, książka jest niewątpliwie godna polecenia.
Tytuł: Arabska wiosna i świat arabski u progu XXI wieku
Autorzy: Marek M. Dziekan, Krzysztof Zdulski, Radosław Bania
Wydawnictwo: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Liczba stron: 296
Rok wydania: 2020