W aksjologicznym wymiarze edukacji godność jako cel wychowania zmierza równocześnie do dbałości o własną godność i poszanowania godności innych. W tym sensie nauka i wychowanie w szkole są komplementarne – przekazywanie wiedzy zawsze wiąże się z wychowywaniem, a wychowywanie z nauczaniem. Czym jest edukowanie ludzi godnych, wychowywanie do życia z godnością i w godności? Co znaczy godność ucznia i nauczyciela i gdzie w szkole jest na nią miejsce?
Szkoła pełni ważną rolę w rozwoju człowieka, przygotowaniu go do dorosłości, a tym samym kształtowaniu przyszłych pokoleń. Od tego, jak uczy i wychowuje szkoła, zależeć będzie jakość naszego zbiorowego życia oraz zdolność do zbudowania wspólnoty o autentycznych więziach społecznych, w której wszyscy członkowie traktowani są z godnością. W aksjologicznym wymiarze edukacji godność jako cel wychowania zmierza równocześnie do dbałości o własną godność i poszanowania godności innych. W tym sensie nauka i wychowanie w szkole są komplementarne – przekazywanie wiedzy zawsze wiąże się z wychowywaniem, a wychowywanie z nauczaniem. Czym jest edukowanie ludzi godnych, wychowywanie do życia z godnością i w godności? Co znaczy godność ucznia i nauczyciela i gdzie w szkole jest na nią miejsce?
Godność ma każdy z racji samego bycia człowiekiem, jest przyrodzona i niezbywalna. Jest podstawą podmiotowości osobistej, uznania podmiotowości innych i poszanowania wolności i praw człowieka. Choć sformułowanie precyzyjnej definicji przysparza problemów, gdy pada słowo „godność”, intuicyjnie wyczuwamy jego znaczenie – chodzi o traktowanie siebie i innych podmiotowo, z szacunkiem, bez manipulacji i przemocy. Immanuel Kant wskazywał: „Zawsze traktuj człowieka jako cel sam w sobie, a nie tylko środek do celu”, i tak należy rozumieć życie z godnością i w godności – odniesione do samego siebie i do innych, wolność od bycia wykorzystywanym i nie wykorzystywanie innych. Pojęcie godności w odniesieniu do jednostki jest związane z szacunkiem do siebie, zaufaniem do siebie i akceptacją siebie. Godność jest też obecna w relacjach międzyludzkich – związana z szacunkiem do innych, zaufaniem i akceptacją. W szkole oba te porządki – godność osobista i godność w relacjach – są obecne.
W pierwszych kilkunastu latach życia jedną z najważniejszych instytucji wpływających na rozwój człowieka jest szkoła. W okresie dorastania zachodzą kluczowe zmiany, które kształtują młodego człowieka i wpływają na to, kim będzie w dorosłości, jak będzie funkcjonował indywidualnie i w relacjach z innymi, jakimi będzie się kierował wartościami. W kontekście edukacji i wychowania w szkole, gdzie młody człowiek przechodzi okres formatywny, treści kształcenia i jakość wychowania rzutują na jego przyszłość. W szerszym ujęciu wpływają na przyszłość wspólnoty: jakich członków wspólnoty wykształcimy i wychowamy, taką wspólnotę będą tworzyć. Życzymy sobie, by dzieci wyrosły na osoby prawdomówne, sprawiedliwe, otwarte, życzliwe i pełne szacunku wobec innych, by wierzyły w siebie i w swoje możliwości. Dlatego tak ważne jest to, w co na przyszłość wyposaży je, obok rodziny, szkoła. Dorothy Law Nolte, amerykańska pisarka i psychoterapeutka, specjalistka od terapii rodzinnej, podkreśla w swojej książce „Children Learn What They Live” [Dzieci uczą się tego, czego doświadczają], jak istotny jest wpływ otoczenia i doświadczeń, jakie to otoczenie zapewnia:
Jeśli [dzieci] żyją otoczone krytyką, uczą się potępiać.
Jeśli żyją otoczone wrogością, uczą się walczyć.
Jeśli żyją otoczone strachem, uczą się być pełne obaw.
Jeśli żyją otoczone żalem, uczą się żałować samych siebie.
Jeśli żyją otoczone wyśmiewaniem, uczą się być nieśmiałe.
Jeśli żyją otoczone zazdrością, uczą się zazdrościć.
Jeśli żyją otoczone wstydem, uczą się poczucia winy.
Jeśli żyją otoczone zachętą, uczą się wiary we własne siły.
Jeśli żyją otoczone tolerancją, uczą się cierpliwości.
Jeśli żyją otoczone pochwałą, uczą się wdzięczności.
Jeśli żyją otoczone akceptacją, uczą się kochać.
Jeśli żyją otoczone aprobatą, uczą się lubić siebie.
Jeśli żyją otoczone uznaniem, uczą się, że dobrze jest mieć jakiś cel.
Jeśli żyją otoczone dzieleniem się, uczą się szczodrości.
Jeśli żyją otoczone szczerością, uczą się prawdomówności.
Jeśli żyją otoczone uczciwością, uczą się sprawiedliwości.
Jeśli żyją otoczone dobrocią i troską, uczą się szacunku.
Jeśli żyją otoczone bezpieczeństwem, uczą się wiary w siebie i ludzi.
Jeśli żyją otoczone przyjaźnią, uczą się, że świat jest dobrym miejscem do życia.
(tłum. Andrzej Gandecki)
Czy w systemie szkolnym z jego wszystkimi wadami, brakami, niedociągnięciami można zapewnić uczniom takie doświadczenia, które z jednej strony uszanują ich godność i indywidualizm, a z drugiej będąvmodelować ich postawy i zachowania? Jednym z najważniejszych zadań szkoły jest zapewnienie poszanowania godności ucznia – wyrażonego w respektowaniu jego praw i wolności osobistych, prawa do własnego zdania, do ekspresji swojej tożsamości, do poszukiwań i popełniania błędów, do własnych poglądów, wyglądu i zachowania – w ramach społecznie przyjętych norm.
Po drugie, szkoła szanująca godność młodego człowieka zapewnia mu podmiotowość w procesie edukacyjnym i dydaktycznym. Chodzi o to, by z przedmiotu nauczania, poddawanego nieustannemu pompowaniu wiedzą i sprawdzaniu, w jakim zakresie go (nie) opanowali, uczniowie stali się podmiotem nauczania, by stworzyć im optymalne warunki do rozwoju, poszukiwań, własnych odkryć, realizacji pasji i talentów.
Po trzecie, w szkole jest miejsce na modelowanie relacji międzyludzkich uznających i szanujących godność człowieka. Ile szacunku, uważności, życzliwości, otwartości i przyjaznego traktowania jest w relacjach uczeń-nauczyciel, między nauczycielami, a także między uczniami, tyle ich będzie we wzorcach, które wyniosą uczniowie i które będą replikować. Szkoła w ogromnym zakresie kształtuje wzory postępowania – promuje pożądane i utrwala negatywne. Dzieci uczą się współpracy, odpowiedzialności, współdzielenia w różnych szkolnych zadaniach, uczą się dbałości o estetykę otoczenia i dbałości o własny wygląd. Ale uczą się też agresji czy niesprawiedliwości, gdy dostrzegają je u nauczycieli i gdy ich doświadczają ze strony rówieśników, a dorośli nie reagują, albo bagatelizują przemoc.
Snując rozważania o godności w szkole nie sposób pominąć sytuacji nauczycieli. Jeśli oczekujemy od nich, że zapewnią uczniom taką przestrzeń, w której modelowane są pożądane społecznie postawy, wartości i zachowania, zachowana jest ich podmiotowość i gdzie ich godność jest uszanowana, to wypada się zastanowić, czy tworzymy dla nauczycieli takie warunki pracy, gdzie i oni są uszanowani. Nieustanne przepychanki związane z programami nauczania, chaos w systemie oświaty, przestarzała infrastruktura i pomoce dydaktyczne, wysokie wymagania i, last but not least, niskie pensje, nieadekwatne do skali wymagań, obciążeń i odpowiedzialności. Upominam się o przywrócenie godności zawodu nauczyciela, o szacunek dla pracy nauczycieli i wsparcie ze strony całego społeczeństwa. To oni, obok rodziców, są punktem odniesienia dla wchodzących w dorosłość kolejnych pokoleń. To oni wpływają na poczucie godności i podmiotowości podopiecznych, oni zapewniają ważny wzorzec dorosłości dla poszukujących swojej tożsamości młodych. Rozpoczęty przed miesiącem rok szkolny przyniósł wieści o katastrofalnych brakach kadrowych – brakuje ponad 10 tysięcy nauczycieli w całej Polsce. Kto będzie uczył? Kto będzie przykładał się do wychowania przyszłych dorosłych obywateli naszego kraju? Właśnie dostajemy rachunek za lata zaniedbań i ignorowania sytuacji w systemie oświaty, za polityczne wybory naszego społeczeństwa, które doprowadziły na wysokie stołki ludzi niekompetentnych i silnie ideologicznie ukierunkowanych. Niech ta liczba 10000 będzie zimnym prysznicem i wezwaniem do tego, żeby przywrócić prestiż i godność zawodu nauczyciela, autorytet u uczniów i rodziców, wesprzeć nauczycieli w ich pracy i wymagać od rządzących odpowiednich rozwiązań dla sektora edukacji. Bo stawka jest wysoka: bez dobrej edukacji i wychowania nie przygotujemy nowych pokoleń do kształtowania lepszej przyszłości, autentycznych więzi społecznych, życia z godnością i w godności.
