Obecnie wiele JST znajduje się w wysoko lewarowanej kredytem bankowym lub emisją obligacji sytuacji bilansowej i zbliża się do górnych ustawowych limitów zadłużenia. Sytuacja ta może powodować albo wyższe koszty nowego finansowania, albo niezdolność do pokrywania kosztów inwestycji – zarówno już rozpoczętych, jak i planowanych, albo nawet przekroczenia ustawowych limitów zadłużenia i nominowania przez Prezesa Rady Ministrów komisarza zamiast wybranych władz samorządowych. W skrajnych przypadkach poziom zadłużenia może zagrozić płynności finansowej niektórych JST, wywołując ryzyko obniżenia ratingu i „zarażania” kolejnych samorządów, co istotnie zwiększa ryzyko defaultu kredytowego. Perspektywa budżetowa UE na lata 2014-2020 przewiduje wzrost środków finansowych w porównaniu z poprzednim okresem, więc realne wydaje się założenie o co najmniej równie wysokim budżecie dla Polski, jak w obecnie realizowanej perspektywie finansowej. W rezultacie, JST nawet w relatywnie dobrej sytuacji budżetowej mogą nie w pełni wykorzystać możliwości finansowania z UE, które w przyszłości już się nie powtórzą.
Średnioterminowym celem dla JST powinno być przygotowanie struktur organizacyjno-finansowych, które umożliwiłyby zadłużonym wspólnotom obniżenie formalno-prawnych kryteriów długu podlegających ograniczeniom i limitom ustawowym przynajmniej na lata 2014-2020, a więc na okres spodziewanego nakładania się spowolnienia gospodarczego (w Polsce i na świecie) oraz napływu środków unijnych wymagających współfinansowania. Okres ten musiałby zostać wykorzystany przez samorządy jako ostatnia szansa restrukturyzacji swoich budżetów w celu uniknięcia konsekwencji prawnych przekroczenia ustawowych limitów zadłużenia lub/i dla zwiększania możliwości absorpcyjnych ostatniego dużego budżetu UE dla Polski.
Od 1 stycznia 2014 r. zacznie obowiązywać zaostrzony indywidualny limit zadłużania samorządów zgodnie z art. 243 ustawy o finansach publicznych według specjalnej formuły zakładającej, że wartość nowego wskaźnika liczonego jako suma spłat rat kapitałowych kredytów, pożyczek i papierów wartościowych powiększona o planowany koszt odsetek oraz obsługi zobowiązań będzie uzależniona przede wszystkim od średniorocznej dla ostatnich 3 lat nadwyżki dochodów powiększonych o sprzedaż majątku pomniejszonych o wydatki bieżące. Nowe kryterium zadłużenia pogorszy istotnie zdolność dużej liczby wspólnot do zaciągania nowych zobowiązań, co czyni kwestię oddłużeniową krytycznie istotną. Oddłużenie JST z wykorzystaniem obligacji przychodowych nie może mieć jednak charakteru wyłącznie inżynierii finansowej, która krótkoterminowo poprawi wskaźnik zadłużenia, a w dłuższym horyzoncie może zwiększyć ryzyko utraty płynności finansowej. Musi być to proces realnej restrukturyzacji budżetów JST oraz ich podmiotów zależnych tak po stronie przychodowej, jak i wydatkowej.
Niedoceniany przez samorządy instrument dłużny, który może zwiększyć ich zdolności finansowe, to obligacje przychodowe. Są one zabezpieczone przychodami z realizowanej inwestycji. Bardzo korzystny element stanowi fakt, iż na mocy art. 23 ust. 7 ustawy o obligacjach nie uwzględnia się przy ustalaniu ograniczeń zadłużenia JST, o których mowa w art. 243 ustawy o finansach publicznych, obligacji przychodowych oraz zobowiązań z ich tytułu należnych obligatariuszom.
W sytuacji ograniczeń budżetowych, w jakich znajduje się wiele JST, należy rozważyć możliwość zamiany istniejącego obecnie długu lub emisji dodatkowego pod postacią obligacji przychodowych. Warunkiem koniecznym dla emisji obligacji przychodowych byłoby pozyskanie nowych przychodów z realizowanych inwestycji lub wykorzystanie możliwości faktycznego zdefiniowania przychodów JST innych niż z budżetu centralnego, jak na przykład wieloletnia dzierżawa aktywów trwałych generujących regularne przychody. O potencjale obligacji przychodowych może świadczyć fakt, iż według danych agencji ratingowej Fitch, łączna wartość emisji obligacji przychodowych sięga w Polsce tylko 1 mld zł, podczas gdy wartość emisji obligacji komunalnych przekroczyła 14,5 mld zł, a wartość zadłużenia w postaci kredytów wyniosła ponad 45 mld zł.
Należy jednak pamiętać, że lata 2014-2020 mogą być również ostatnim okresem przed (wymaganym przez UE) wdrożeniem Międzynarodowych Standardów Rachunkowości Sektora Publicznego. Dlatego też dopóki nie zostaną one wprowadzone, nie jest wymagana konsolidacja podmiotów powiązanych kapitałowo z JST na poziomie zobowiązań (i aktywów).
Artykuł jest autorstwa Rafała Antczaka i pochodzi z raportu Forum Od-nowa „Samorząd 3.0”, który zostanie zaprezentowany podczas konferencji 20 listopada w Krajowej Szkole Administracji Publicznej. Rejestracja: http://samorzad30.evenea.pl