Zaprezentowany 28 stycznia 2013 roku dokument „Narastające dysfunkcje, zasadnicze dylematy, konieczne działania. Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce” to pierwsze tak szerokie opracowanie tego tematu. Wyrażamy głębokie uznanie 11 członkom zespołu, na czele z prof. Jerzym Hausnerem, którzy podjęli trud jego przygotowania. Wierzymy, że będzie żywo dyskutowany, rekomendacje w nim zawarte zostaną poddane szerokiej debacie, a także doczekają się realizacji. Jesteśmy zaszczyceni, że mogliśmy konsultować tekst w trakcie prac i że znalazły się w nim fragmenty naszego opracowania (http://forumodnowa.pl/index.php/teksty/11-niknace-gminy-przedmiescia-i-fikcja-granic-administracyjnych-miast). Do poruszanego spektrum zjawisk w obrębie funkcjonowania samorządu pragniemy dodać postulat systemowy, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom Autorów o rozpoczęciu dyskusji. Chodzi nam o lokalny podatek dochodowy od osób fizycznych (lokalny PIT).
Istotą zmiany byłoby zastąpienie udziałów jednostek samorządu terytorialnego w PIT wydzieleniem w ramach tego podatku lokalnego PIT. Lokalny PIT powinien być dochodem gmin i powiatów, bowiem to jednostki tych szczebli głównie realizują zadania usługowe w sferze oświaty oraz pomocy społecznej. Mieszkańcy zobaczą wówczas związek pomiędzy daniną publiczną a swoją korzyścią jako odbiorców usług publicznych.
Konstrukcja lokalnego PIT powinna wychodzić z założenia, że (1) każdy podatnik PIT płaci na rzecz gminy i powiatu lokalny PIT. (2) Ulgi przy rozliczeniu rocznym PIT nie powinny dotyczyć lokalnego PIT albo, co najmniej, ulgi podlegać odliczeniu w pierwszej kolejności od państwowego PIT. Gminy i powiaty dysponowałyby wtedy stabilnym i pewnym źródłem dochodów, w możliwie najmniejszym zakresie ponosząc skutki polityki podatkowej prowadzonej przez państwo. (3) Baza podatkowa w lokalnym PIT powinna być możliwie jak najszersza, obejmując dochody z pracy, rent i emerytur, a także świadczeń społecznych. Część gminna i część powiatowa w ramach PIT powinny być (4) podatkami liniowymi o (5) wspólnej z państwowym PIT definicji dochodu opodatkowanego. Władztwo podatkowe gmin i powiatów powinno ograniczać się do (6) ustalania stawek dla tych części w stosunkowo niewielkim zakresie, określonym przez ustawodawcę. Na podstawie informacji, przekazanych przez gminy i powiaty na etapie konstruowania budżetów, (7) otrzymywałyby one dochody w trakcie trwania roku podatkowego według stawki uśrednionej, zaś właściwe rozliczenia następowałyby przy rozliczeniu rocznym PIT, w ramach którego podatnik dokonywałby dopłaty albo otrzymywałby zwrot podatku oraz następowałoby rozliczenie pomiędzy budżetem państwa a poszczególnymi gminami i powiatami.
Aby zapewnić bardziej równomierny i sprawiedliwy z punktu widzenia systemowego rozkład dochodów z tytułu lokalnego PIT, (8) próg dochodowy lokalnego PIT powinien zostać ustalony od możliwie najniższej wysokości do kwoty określonej odgórnie. Przy takiej konstrukcji dochód opodatkowany państwowym PIT mógłby rozpoczynać się powyżej tej kwoty. Zauważyć należy, że w tym wypadku – poza niejako naturalnym „spłaszczeniem” istniejących różnic w dochodach samorządów – ustalona zostanie zachęta do przyciągania do siebie nie tyle zamożniejszych podatników, ile większej liczby podatników o średnich dochodach. Pomoże to również zdynamizować zaangażowanie samorządów w aktywizację lokalnych rynków pracy, szczególnie że wszelkie ku temu instrumenty posiadają w szczególności powiaty (struktury powiatowych urzędów pracy i środki Fundusz Pracy oraz Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych).
Rozwiązaniem, będącym neutralnym dla państwa jako całości, jest (9) możliwość zadeklarowania przez podatnika, jako miejsca płatności lokalnego PIT, miejsca zamieszkania, zatrudnienia albo innegomiejsca korzystania z odpłatnych usług świadczonych przez gminę lub powiat. W pozostałych przypadkach (10) miejsce zapłaty lokalnego PIT deklarowane byłoby raz na rok podatkowy, przed dniem 15 października poprzedzającym następny rok podatkowy, tak aby to ustalenie stanowiło podstawę do planowania budżetów gmin i powiatów.
Kwestią mającą podstawowe znaczenie dla systemu finansowania gmin i powiatów będzie miejsce zapłaty lokalnego PIT. Aby je urealnić, w ustawie o samorządzie gminnym oraz samorządzie powiatowym powinno być wprowadzone rozwiązanie, zgodnie z którym (11) gminy i powiaty będą mogły zróżnicować cenę świadczonych usług w zależności od miejsca zapłaty lokalnego PIT. Rozwiązanie to może być szczególnie istotne dla rozwijania świadomości podatkowej mieszkańców, ale również pozwoli naturalnie ukierunkować strumienie dochodów z lokalnego PIT do miejsc, gdzie podatnicy korzystają z odpłatnych usług publicznych. Uporządkuje to free riding, którego nie minimalizuje obecny system prawno-finansowy JST.
Drugą sprawą są makroekonomiczne następstwa wprowadzenia lokalnego PIT i sposoby, w jakie uzyska się sterowalność nowego systemu. Przede wszystkim niewielki zakres władztwa podatkowego nie będzie otwierał szerokiego pola konkurencji podatkowej. Kolejnym zabezpieczeniem może być (12) zakaz dokonywania „gwałtownej” zmiany stawki podatku z roku na rok, wyrażonej procentowo. Można rozważyć również (13) „karanie” za zbyt gwałtowną obniżkę stawki niższą kwotą subwencji. Innym pomysłem jest (14) wprowadzenie zakazu określonych różnic w stawkach podatku pomiędzy sąsiadującymi samorządami. Dalej, (15) mechanizmem stabilizującym stawkę podatku mogą być same reguły konstruowania budżetu gminy i powiatu, które przewidują, iż stawkę podatku ustala się w ramach uchwały budżetowej, tj. lokalny PIT „dopinałby” potrzeby finansowe budżetów. Aby unaocznić mieszkańcom różnice i zmiany w stawkach lokalnego PIT, (16) powinien zostać stworzony ogólnodostępny system, w którym będzie można sprawdzić wysokość stawki dla każdej gminy i powiatu.
Wprowadzenie lokalnego PIT w zaproponowanej formule może wpłynąć na bardziej równomierny rozkład dochodów gmin i powiatów, co przełoży się na mniejsze potrzeby wyrównawcze pokrywane w formie subwencji z budżetu państwa.
Równocześnie należy zastanowić się, w jaki sposób zabezpieczyć faktyczną autonomię podatkową gmin i powiatów w lokalnym PIT tak, aby nie padła ona ofiarą przekonania, że zwiększone czy spowodowane przez ustawodawcę koszty funkcjonowania gminy i powiatu zaabsorbują zwiększając stawkę w lokalnym PIT. Taka sytuacja jest wysoce niepożądana, bowiem stwarza iluzję samodzielności finansowej gmin i powiatów. Kolejną kwestią są odpowiednie zmiany w systemie transferów z budżetu państwa, aby nie uzupełniał on luk finansowych w samorządach stosujących dumping podatkowy. Dlatego też, (16) wyrównanie w formie subwencji powinno następować przy założeniu stosowania przez gminy i powiaty minimalnej stawki ustawowej. Chodzi tu również o to, aby system finansowy państwa nie „okradał” samorządów z ich wysiłku fiskalnego, jeżeli stosują stawki wyższe od minimalnych.
Ostatnią, ale niemniej istotną kwestią jest wkomponowanie lokalnego PIT w system finansowy państwa tak, aby m.in. zapewnić gminom i powiatom regularny dopływ środków z tego tytułu. Dlatego też należy pamiętać nie tylko o dopracowaniu rozwiązania podatkowego, ale i całościowej jego aplikacji systemowej.