„Praliberał miesiąca” jest rubryką biograficzną. Co miesiąc będziemy na łamach „Liberté!” przywoływać w krótkich notkach postaci aktywnych polityków liberalnych dawnych lat, którzy w swoich czasach i krajach wywarli wpływ na tok debaty publicznej, a dzisiaj już rzadko bywają przywoływani.
Johan Henrik Deuntzer to nazwisko polityka, które wiąże się z ustrojowym przełomem w dziejach jego rodzimej Danii. Był w zasadzie politycznym debiutantem, gdy w roku 1901 przyjął nominację na stanowisko premiera rządu. Rządu szczególnego, bo pierwszego który uwzględniał układ sił politycznych w Folketingu i był oparty na parlamentarnej większości. W efekcie był to przełom, od którego duński suweren mający czynne prawo wyborcze zyskał realny wpływ na obsadę i kierunek działania władzy wykonawczej. Wcześniej rola parlamentu ograniczała się do kontroli rządu, ale powoływał i odwoływał kolejne gabinety król, według własnego uznania. Po Deuntzerze zakres władzy króla został ograniczony, a Dania zrobiła wielki krok w kierunku liberalnej demokracji w pełnym tego słowa znaczeniu.
Wysokie czoło i starannie przycięta broda, nieprzesadna elegancja, mucha i zmechacony żakiet – to były charakterystyczne cechy polityka z przypadku, który w zasadzie planował spędzić całą karierę zawodową pracując jako uniwersytecki wykładowca prawa. Deuntzer urodził się w 1845 roku w inteligenckiej rodzinie kopenhaskiej. Jego ojciec był architektem i wysoko postawionym masonem, co zrazu oddziaływało na światopogląd syna. Był młodzieńcem wybitnie uzdolnionym w kierunku prawniczym i jego życiorys wyznaczają kolejne funkcje, katedry i uhonorowania. Studia ukończył na Uniwersytecie w Kopenhadze w 1867 r. i już 5 lat później objął profesurę na katedrze prawa cywilnego i postępowania procesowego. W międzyczasie prowadził badania i terminował na uczelniach we Wiedniu, Londynie i Paryżu. W latach kolejnych sprawdził się jako prawniczy autorytet, wielokrotnie do jego porad uciekały się duńskie rządy, otrzymał tytuły doktorów honoris causa swojej alma mater (w 1894 r.) oraz Uniwersytetu w Oslo (w 1911 r.). Był prezesem Sądu Morskiego i Handlowego w latach 1880-83 i asesorem duńskiego Sądu Najwyższego w kolejnej dekadzie.
Polityczna sytuacja kraju w tych latach wyglądała tak, że niezależnie od ocen obywateli i składu Folketingu król powierzał szefowanie kolejnych gabinetów politykom konserwatywnej prawicy Høyre, ponieważ mieli oni większość w izbie wyższej (Landsting), częściowo przez niego mianowanej, a częściowo wybieranej w warunkach bardzo wysokiego cenzusu majątkowego. Poza tym reprezentowali oni warstwy społeczne najbardziej związane interesami z silną pozycją monarchy. Jednak w roku 1901 wyborczy wynik Høyre okazał się tak katastrofalnie słaby, że kontynuowanie tej praktyki wydawało się królowi politycznie zbyt ryzykowne (w siłę rośli m.in. socjaldemokraci). Christian IX miał jednak opory przed powołaniem na premiera któregoś z liderów liberalnej Venstre, którzy od lat pozostawali w konflikcie z tronem. Sięgnięcie po autorytet liberalny spoza polityki, profesora Deuntzera, okazało się trafnym kompromisem. Król miał co prawda nadzieję, że taka nominacja nie zostanie zinterpretowana jako uznanie przez koronę zasady prymatu parlamentu, ale dokładnie tak się miało stać. Kluczowa i owiana legendą rozmowa króla z przyszłym premierem ogniskowała się wobec pytania Christiana IX: „A więc, pan jest liberałem, panie profesorze?”, na które odparł on „W istocie, do pewnego stopnia, wasza wysokość”.
Ustrojowa przemiana Deuntzera miała 5 filarów: 1. Rząd opierał się odtąd na większości w Folketingu, ministrowie byli odwoływani przez posłów, nie przez dekrety króla. 2. Rozwinął się system partii ludowych, reprezentujących interesy warstw społecznych, odtąd mających realne przełożenie na poczynania władzy. 3. Wzrost znaczenia wyborów powszechnych przyczynił się do zakotwiczenia zasady równości obywateli wobec prawa. 4. Ukształtował się tzw. model duński, czyli konsensualny model sporu politycznego, w którym jest silna orientacja na kompromis i maksymalne uwzględnianie potrzeb i interesów różnych grup i partii politycznych. 5. System gospodarczy został dopasowany do wymogów kapitalistycznego modelu produkcji, ale z ważnym priorytetem dla polityki osłon socjalnych.
Rząd Deuntzera funkcjonował 4 lata do roku 1905 i miał charakter rozwiązania przejściowego. Po nim formowanie gabinetów przez pełnokrwistych polityków z czołówki liberałów stało się duńskim chlebem powszechnym. Deuntzer musiał początkowo pogodzić ze sobą i ze swoją nominacją trzy frakcje wewnątrz Venstre: centrolewicową i wielkomiejską, związaną z liberalnym światopoglądowo środowiskiem pisma „Politiken” (do której najbliżej było samemu premierowi) oraz dwie frakcje reprezentujące częściowo rozbieżne interesy ekonomiczne farmerów z różnych regionów kraju, z których jedna była dość zachowawcza. Konflikt rozwiązała zręczna dystrybucja tek ministerialnych.
W okresie swoich rządów Deuntzer nadał Islandii szeroką autonomię; zreformował system podatkowy (wcześniej dyskryminujący farmerów, bo oparty o podatek od własności i jakości ziemi), wprowadzając zróżnicowane, niskie podatki dochodowe; zmodernizował programy nauczania w szkołach i stworzył dodatkowy szczebel szkolny, wydłużający naukę uczniów ze słabszych środowisk; zablokował zapędy ministrów z prawego skrzydła, aby przywrócić kary cielesne (zagroził własną dymisją).
W roku 1902 Deuntzer objął w wyborach uzupełniających mandat posła do Folketingu, który sprawował przez 11 lat. Od 1914 roku zasiadał w Landstingu, dożywotnio mianowany przez króla, powszechnie szanowany polityk. W roku 1905, w toku podziału w poprzek partii liberalnej, Deuntzer odszedł z Venstre i został jednym z założycieli lewicowo-liberalnej i silnie pacyfistycznej partii Det Radikale Venstre. Pozostał jej członkiem do końca życia. Zmarł w roku 1918.
Johan Henrik Deuntzer zastał Danię rządzoną przez króla, a zostawił przez króla ceremonialnie reprezentowaną. Co prawda następca Christiana IX usiłował jeszcze w roku 1920 i 1940 odzyskać ręczne sterowanie procesem tworzenia rządu w okolicznościach kryzysowych, ale te zakusy zostały w obu przypadkach powstrzymane. W 1953 roku zasada parlamentarna została ujęta w konstytucji, a Landsting zlikwidowany.
