„Praliberał miesiąca” jest rubryką biograficzną. Co miesiąc będziemy na łamach „Liberté!” przywoływać w krótkich notkach postaci aktywnych polityków liberalnych dawnych lat, którzy w swoich czasach i krajach wywarli wpływ na tok debaty publicznej, a dzisiaj już rzadko bywają przywoływani.
Johan Sverdrup był prekursorem kierowania się liberalnym myśleniem w norweskiej praktyce politycznej i faktycznym założycielem liberalnej partii w kraju, w którym partie polityczne długo uważano za zjawisko obce kulturowo i niepożądane. Jego polityczna biografia jest też dość ciekawym, emblematycznym wręcz dla realiów drugiej połowy XIX w., nakreśleniem liberalizmu politycznego jako pokoleniowego procesu rozwoju i przemiany, w którym każde pokolenie stawiało sobie kolejno coraz bardziej ambitne cele liberalizacyjne i aby swoją agendę móc forsować, musiało w pewnym momencie odsunąć mniej lub bardziej brutalnie na bok „starych”, dla których postulaty młodych liberałów albo szły za daleko, albo były postrzegane jako nierozumne skupianie się na kwestiach drugorzędnych. Tak oto i Sverdrup – czempion liberalnej przemiany ustrojowej w Norwegii – w ostatnich latach swojego życia stał się dla liberałów barierą dla dalszego etapu reform.
Sverdrup urodził się w 1816 r. w małej miejscowości Sem w okręgu Vestfold. Jego ojciec był odnoszącym sukcesy innowatorem technologii rolniczych, ale Sverdrup wybrał o wiele bardziej standardową drogę studiów prawniczych i w 1841 r. uzyskał dyplom ich ukończenia. Przez kolejne dziesięć lat pracował jako adwokat w kilku małych miejscowościach prowincjonalnej Norwegii. Niewykluczone, że ten społeczny background miał decydujące znaczenie dla ukształtowania się jego światopoglądu politycznego w kraju, w którym – dość nietypowo – miejskie ośrodki, na czele ze stolicą, były bastionami konserwatyzmu i prawicy, zaś rzadko zaludnione przestrzenie wiejsko-małomiasteczkowe miały okazać się nośnikami nastawienia liberalnego.
W każdym razie w 1851 r., wraz z pierwszym wyborem do Stortingu, rozpoczął swoją drogę w polityce. Polityczny ustrój w Norwegii przewidywał wówczas dla parlamentu rolę bardzo ograniczoną. Storting zbierał się rzadko, nawet co kilka lat, później posiedzenia stały się częstsze, coroczne. Norwegia była związana ze Szwecją unią personalną, a więc bardzo szerokie prerogatywy władcze dzierżył król Szwecji, który – przede wszystkim – powoływał rząd, kierując się nie składem Stortingu i większością polityczną w nim, a swoim osobistym upodobaniem (czyli premierami zostawali zawsze konserwatyści). Parlament nie powoływał więc i nie odwoływał rządu, pełnił tylko nieliczne funkcje kontrolne w zakresie przede wszystkim ustawy budżetowej, co do której weto królewskie było ograniczone do trzech razy (a więc czterokrotne poparcie Stortingu dla danego kształtu budżetu zmuszało króla i radę ministrów do jego akceptacji). Przez długie lata ministrowie nie musieli nawet przybywać do parlamentu i odpowiadać na interpelacje posłów. Ten ustrój Sverdrup postanowił zmienić.
Pierwszym krokiem musiało być przełamanie obyczaju, iż posłowie nie tworzą partii i frakcji politycznych. Poselska rozsypanka skupiona na wąskich, finansowych interesach swoich lokalnych społeczności, pozbawiona programu czy wręcz nawet świadomości istnienia „big picture” nie nadawała się do jakiegokolwiek poważniejszego przedsięwzięcia. Sverdrup marzył o partii radyklanie liberalnej, złożonej z wielkomiejskich radykałów i demokratów oraz części posłów prowincjonalnych. Powstała dość luźna frakcja, którą ze względu na profesję liderów ochrzczono mianem „partii prawników”. Była ona jednoznacznie liberalna, ale zbyt słaba i za mała, a także wybiegająca przed swoje czasy, aby przetrwać.
Dlatego Sverdrup powołał sojusz szerszy, obejmujący także liczną grupę posłów związanych z organizacjami reprezentującymi interesy chłopskie, których liberalizm początkowo ograniczał się jednak do maksymalnych cięć budżetowych, zawężania roli rządu i leseferyzmu gospodarczego. Lider chłopski Søren Jaabæk, polityczny sprzymierzeniec Sverdrupa od 1870 r., był znany jako „Pan Nie”, bo zawsze opowiadał się za cięciem wydatków, nawet na cele dla Sverdrupa ważne, takie jak edukacja. Jednak w toku ucierania się ich współpracy i powstawania wspólnej partii, która miała przyjąć nazwę Venstre (Lewica), intelektualna przewaga Sverdrupa zdecydowała o zasadniczych elementach programowych. Venstre opowiadała się za wzmocnieniem legislatywy kosztem egzekutywy, za ekonomicznymi interesami prowincji kosztem metropolii (wolny handel i liberalizm gospodarczy, niskie daniny i małe budżety), za wolnością religijną (uwolnienie małych wspólnot spod dominacji państwowego kościoła), rozwojem edukacji, równouprawnieniem języka i kultury peryferii, a także – co może dziś zdumiewać – za celami związanego z dysydenckimi kościołami protestanckimi ruchu na rzecz trzeźwości.
Sverdrup skupił się na celach ustrojowych. Wywalczył większą częstotliwość sesji Stortingu i następnie domagał się wprowadzenia obowiązku występowania ministrów z odpowiedziami na interpelacje poselskie w izbie. Król Oskar II odmawiał tego drugiego, ale w latach 70-tych stanął wobec konieczności ułożenia się z mającymi większość w parlamencie liberałami, gdyż z przyczyn praktycznych pragnął oddzielnych rad ministrów dla Norwegii i Szwecji, co wymagało zmiany w konstytucji. Sverdrup postanowił powiązać obie kwestie i taką podwójną zmianę konstytucji Storting przegłosował trzykrotnie do 1879 r., za każdym razem zderzając się z królewskim wetem. W przypadku kwestii interpelowania byłoby to już czwarte weto, więc wokół jego legalności wybuchł prawniczy spór, czy liczba dopuszczalnych wet w sprawach konstytucyjnych jest analogicznie rozwiązana jak w kwestiach budżetowych, czy też król ma tutaj weto niekończące się. Konflikt trwał ponad 5 lat.
W wyborach 1882 r. Venstre znacząco powiększyła przewagę nad prawicą w Stortingu, obsadzając w efekcie także większość urzędów sędziowskich Sądu Najwyższego. Pozwoliło to zagrozić premierowi i ministrom odpowiedzialności karną za brak realizacji czterokrotnie przyjętej przez Storting zmiany konstytucji. W 1883 r. Sąd Najwyższy w końcu złożył z urzędu cały gabinet konserwatystów z premierem Christianem Selmerem. Ostatecznym skutkiem sporu władz była kapitulacja króla i powołanie rządu liberałów ze Sverdrupem w roli premiera w 1884 r. Szef Venstre odniósł, jak miała pokazać dalsza historia, zwycięstwo nawet większe niż sam zakładał – od jego gabinetu począwszy nie do pomyślenia stało się, aby król powołał na premiera Norwegii polityka bez poparcia większości Stortingu. Norwegia uzyskała ustrój parlamentarno-gabinetowy i zrobiła milowy krok w kierunku demokracji liberalnej.
Sverdrup był premierem 5 lat, do 1889 r. Pokazały one, że sam nie rozumiał logiki rządzenia w oparciu o parlamentarną większość i zamiast zbudować agendę polityczną uwzględniającą cele wszystkich frakcji Venstre, oparł się wyłącznie na ideach swojej wąskiej grupy. W efekcie raz po raz nie uzyskiwał większości w głosowaniach i jego rządy przekształciły się w pasmo porażek. Młode pokolenie liberałów z Viggo Ullmannem na czele, coraz usilniej dążyło do pozbawienia go urzędu i przywództwa w partii. Miało ono już cele o wiele bardziej progresywne od klasycznych liberałów doby Sverdrupa, obejmujące zwłaszcza emancypację kobiet i poszerzenie praw wyborczych, ale także powszechną i bezpłatną edukację, pacyfistyczne zadania w polityce obronnej i zagranicznej, a nieco później także reformy socjalne.
Fundacja Liberté! zaprasza na Igrzyska Wolności w Łodzi w dniach 10 – 12.09.2021.
Dowiedz się więcej na stronie: https://igrzyskawolnosci.pl/
Partnerami strategicznymi wydarzenia są: Łódź oraz Łódzkie Centrum Wydarzeń.
