Jeśli Finlandia może o sobie powiedzieć, że przez całe stulecie istnienia jej niepodległej państwowości była liberalną demokracją i państwem prawa, to jednym z ojców tego jej sukcesu niewątpliwie był pierwszy fiński prezydent i liberalny polityk Kaarlo Juho Ståhlberg. Postać tę warto przywołać zwłaszcza dzisiaj, gdy problem emancypacji spragnionego wolności i suwerenności narodu spod rosyjskiego jarzma jest tak niesłychanie aktualny.
Kaarlo Juho Ståhlberg urodził się w Suomussalmi w 1865 r., w rodzinie pastora. Zresztą po obu stronach jego rodziny kilkupokoleniową tradycją była przynależność do luterańskiego duchowieństwa. Gdy Ståhlberg przyszedł na świat, gdy dorastał, kształcił się i wchodził w dorosłe życie oraz zaczynał funkcjonować w życiu publicznym, Finlandia nie była niepodległym państwem. Ta dawna prowincja podległa królowi Szwecji była w tym okresie peryferyjnym obszarem w ramach Imperium Rosyjskiego, poddawanym intensywnemu programowi rusyfikacji i rządzonym twardą ręką przez carskich namiestników. Ståhlberg był więc aktywistą o dwojakiej charakterystyce światopoglądowej. Owszem, był przekonanym liberałem, ale takim, który te poglądy łączył płynnie z fińskim nacjonalizmem.
Tymczasem to wcale nie było oczywiste, jako że w żyłach Ståhlbergów płynęła głównie szwedzka krew. Kaarlo Juho ochrzczony został jako Carl Johan, ale zmienił imiona na fińskie, ponieważ należał do grupy tzw. Fennomanów, a więc Finów szwedzkiego pochodzenia czujących większy związek z fińskim językiem i kulturą. Niewątpliwie dla Ståhlberga czynnikiem napędzającym jego nacjonalizm i poczucie fińskości były rosyjska niewola i zachowanie okupanta.
Ojca Ståhlberg stracił już w wieku dziecięcym, wobec czego rodzina znalazła się w trudnym położeniu finansowym. Matka odeszła, gdy miał 24 lata. Drogę do politycznej elity Ståhlberg otworzył więc sobie własną ciężką pracą. W szkole nieustannie prymus, w końcu uzyskał w 1893 r. doktorat nauk humanistycznych na uniwersytecie helsińskim. Przez kolejne lata rozwijał dwutorowo karierę akademicką (profesura uniwersytecka na swojej alma mater od 1894 r.) oraz w administracji publicznej, jako legislator przy senacie (gabinecie) tzw. wielkiego księstwa Finlandii. Ten okres ukształtował jego postawę „konstytucjonalisty”, czyli zwolennika legalistycznego oporu wobec rusyfikacyjnych wysiłków caratu, a więc w oparciu o istniejące ramy prawne i procedury konstytucyjne. Również w tych latach został członkiem niepodległościowej partii „Młodych Finów”. W pierwszych latach XX w. jego nazwisko zyskiwało popularność w polityce ze sprawą sprzeciwu wobec nowej fali rusyfikacyjnej realizowanej przez gubernatora carskiego Nikolaja Bobrikova.
Okres pierwszej wzmożonej aktywności politycznej Ståhlberga przypadł na lata 1904-07, gdy był posłem legislatury księstwa i członkiem senatu/rządu. W tym okresie stworzył ustrojowy fundament dla późniejszego przejścia do niepodległości, reformując kadłubową legislaturę prowincji i tworząc parlament z tzw. prawdziwego zdarzenia. Potem jednak ustąpił i skupił na pracy na uczelni w charakterze profesora prawa (co nie przeszkadzało mu nadal pełnić mandat szeregowego posła, a nawet przez pewien czas spikera parlamentu) na blisko 10 lat z powodu sporu o wprowadzenie w prowincji alkoholowej prohibicji. W ramach swojej pracy naukowej napisał wówczas swoje opus magnum, dwutomowe „Fińskie prawo administracyjne”, które miało stać się punktem wyjścia do prac nad konstytucją młodego państwa.
W obliczu upadku ładu państwowego w Rosji po rewolucji lutowej 1917 r. fińscy przywódcy rozpoczęli przygotowania do ogłoszenia niepodległości. W przypadku Finów nie polegały one na chwytaniu za broń i wychodzeniu na barykady, a na mozolnej pracy Rady Konstytucyjnej, której Ståhlberg został wybrany przewodniczącym z poparciem zarówno partii niesocjalistycznych, jak i socjaldemokratów. Rosyjski Rząd Tymczasowy odrzucił przedłożenie Finów i chciał utrzymać kontrolę nad carską prowincją. Jednak rewolucja październikowa miała pozbawić te sprzeciwy znaczenia. W grudniu 1917 Finlandia ogłosiła niepodległość.
W kolejnych miesiącach Ståhlberg miał decydujący wpływ na ukształtowanie nowego państwa jako republiki, liberalnej demokracji i konstytucyjnego państwa prawa. W tle toczyła się wojna domowa między Finlandią niesocjalistyczną, „białą”, a „czerwoną”. „Biali” mieli starcie wygrać, ale choć mimo iż większość z nich była monarchistycznymi konserwatystami i podjęli oni nawet próbę elekcji króla, Ståhlberg – wówczas pełniący urząd prezydenta najwyższego sądu administracyjnego – mógł z satysfakcją obserwować fiasko tego planu wskutek rychłej abdykacji wybrańca.
W końcu, w lipcu 1919 r., doszło do wyboru pierwszego prezydenta Finlandii przez parlament. Startując jako kandydat nowej liberalnej Narodowej Partii Progresywnej oraz Ligi Agrarnej, Ståhlberg został wybrany pokonując kandydata konserwatystów i mniejszości szwedzkiej.
Ståhlberg miał możliwość, jako pierwszy prezydent, ukształtować praktykę sprawowania urzędu. Bardzo dużo bacznej uwagi przywiązywał do wyważenia politycznych akcentów, tak aby związać z republiką zarówno rozczarowaną prawicę monarchistyczną, jak i przegranych w wojnie domowej socjalistów. W trakcie jego kadencji powstawały i upadały liczne gabinety wielopartyjne, a Ståhlberg starał się lojalnie współpracować z każdym z nich. Tak więc prezydent optował za umiarkowanymi reformami socjalnymi po linii socjaldemokratów (zwiększenie uprawnień związków zawodowych i program wsparcia dla najuboższych), a także ułaskawił „czerwonych” jeńców z okresu wojny domowej. Po linii agrarystów wsparł reformę rolną zmieniającą strukturę własności ziemi. Ale gdy w 1923 r. wyszło na jaw spiskowanie fińskich komunistów z ZSRR, Ståhlberg poparł odebranie członkom tej partii mandatów poselskich i wykluczenie jej z życia politycznego.
W 1925 r. Ståhlberg zrezygnował z ubiegania się o reelekcję. Działał nadal w polityce, był parlamentarzystą liberałów także w jeszcze w latach 30-tych, jednak rola głowy państwa była dla niego zbyt trudna z powodu jego wielkiej nieśmiałości. Namawiany przez swoją partię, stawał co prawda jeszcze dwukrotnie w szranki elekcji prezydenckiej przed kolegium elektorów, ale już bez powodzenia. Zamiast tego przeistoczył się w „szarą eminencję” fińskiej polityki, kogoś, do kogo po radę zwracali się politycy niezależnie od ich partyjnej przynależności, tak socjaldemokraci, jak i konserwatyści.
Fundacja Liberte! zaprasza na Igrzyska Wolności w Łodzi, 14 – 16.10.2022. Partnerem strategicznym wydarzenia jest Miasto Łódź oraz Łódzkie Centrum Wydarzeń. Więcej informacji już wkrótce na: www.igrzyskawolnosci.pl
