Magda Melnyk: Skąd bierze się poparcie Rosjan dla wojny z Ukrainą, jakie procesy stoją za takim stanem rzeczy oraz czy to poparcie rzeczywiście jest tak powszechne jak nam się wydaje?
Prof. Andrzej de Lazari: Zwykle w odpowiedzi na takie pytanie słyszę: „imperialna mentalność Rosjan i zakłamane oficjalne środki masowego przekazu”. Elementy prawdy są w tym sformułowaniu, ale tylko elementy. Najlepszym specjalistą od „duszy rosyjskiej” jest bez wątpienia Wiktor Jerofiejew, autor jej „Encyklopedii”. Nie będę więc sam się wymądrzał, gdyż kilkakrotnie pomyliłem się w ocenie rosyjskiej rzeczywistości, Putina i samych Rosjan. Powiem, jak Jerofiejew postrzega swój „naród” i wojnę z Ukrainą. Dlatego będzie sporo cytowań.
„Encyklopedię” Jerofiejew opublikował w 1999 roku, czyli tuż przed dojściem Putina do władzy, jako postmodernistyczny „romans”. Zawarł w niej niezwykle pesymistyczny, wręcz beznadziejny obraz swych współplemieńców, którzy kilka lat wcześniej jakoby porzucili kolektywizm komunistyczny. W XIX wieku symbolem niemocy rosyjskiego społeczeństwa była „obłomowszczyzna” (Obłomow – bohater powieści Iwana Gonczarowa – nie znajdując celu w życiu, spędza je gnuśnie na tapczanie). Jerofiejew brutalnie uwspółcześnił to pojęcie. „Rosyjską filozofią narodową” jest jego zdaniem „nachuizm”. To „podstawą wszystkich podstaw. Nie Łomonosow, nie Puszkin, nie Lenin, a właśnie nachuizm zapanował nad masami. Mówimy: naród – rozumiemy: nachuizm”, a „słowo ‘naród’ zabetonowało naród na wieki”. Rosyjskie My nie składa się ze zbioru Ja, będących wartością dla siebie samych, jak to ma miejsce w Europie. Rosyjskie Ja „nie jest pierwiastkiem przystosowanym do samodzielnego życia, przebywa wyłącznie w molekule narodowej. Stąd nie Ja kształtuje ideę My; to My przemawia i manifestuje. My płodzi wyrodne Ja jak drobne kartofle”. Na miejsce kolektywizmu komunistycznego powrócił w Rosji kolektywizm „narodowy”, a jednostką kieruje „nachuizm”.
W 2006 roku Jerofiejew proroczo zapowiedział „Rosyjską apokalipsę”. Co prawda, dostrzegł promyk nadziei na przemianę świadomości Rosjan w fakcie, że ich „życie prywatne, jak kura z rąk goniącego ją gospodarza na wsi, wyrwało się z rygorów rosyjskiego państwa i gdacząc ze strachu, schowało się gdzieś w krzakach”. To dzięki niemu Rosja mogłaby „wyjść na drogę oświecenia, modernizacji i znaleźć się we wspólnocie krajów demokratycznych”. Putin jednak postanowił życie prywatne upaństwowić i rzucił hasło „Ratuj Rosję!”, dzięki któremu nastąpiło radykalne, populistyczne zjednoczenie nacjonalistycznej władzy z narodem”. „Kremlowscy matematycy wymyślili równanie, z którym pójdą w przyszłość: zachowanie obecnego reżimu równe jest zbawieniu Rosji”. „Naród” im uwierzył, zaufał i w pełni podporządkował się.
Ostateczne upaństwowienie prywatnego życia Rosjan nastąpiło w 2014 roku, gdy Putin rozpoczął wojnę z Ukrainą i anektował Krym. „I jak tu dalej żyć w Rosji?” – pyta Jerofiejew – „Myśleliśmy, że rosyjski naród to szkatułka ze skarbem. Kazali nam tak myśleć Dostojewski, Sołżenicyn. Okazało się, że to grób z gnijącym truchłem. W 2014 r. otwarto go i rozszedł się smród. […] Imponowało nam pijane bydło. Byli dla nas jak święci wyniesieni na piedestały. Teraz nastał czas tych świętych”. Inteligencja stała się marginesem społeczeństwa. A wszystko dzięki Putinowi: „To on zarządził gruntowny przegląd rosyjskiej duszy. […] Nowością 2014 r., starą jak ‘rosyjski świat’, jest to, że nie jesteśmy już Europejczykami! Więcej, nigdy nimi nie będziemy i jesteśmy z tego dumni! […] Inteligencja powtarza stare błędy. Obwinia władzę, a nie naród. Ale jak winić naród? Za co? Za to, że jest narodem? Klasy oświecone widzą w nim ogłupiany przedmiot historii, a nie podmiot, byt sam w sobie”. [W tłumaczeniu Sergiusza Kowalskiego zmieniłem „lud” na „naród”, gdyż tak, moim zdaniem, należy przełożyć słowo „народ”. „Lud” po rosyjsku to „простой народ”, a Putin bez wątpienia jest nacjonalistą, a nie ludowcem].
Zwracając się po aneksji Krymu do Ukraińców na łamach internetowego czasopisma „Gordon”, Jerofiejew ostrzegał: „Myślicie, że gdy zniknie Putin zakończy się agresja Rosji? Na Boga – naiwni jesteście”. To Putin i oficjalne środki przekazu zaczęły mówić językiem rosyjskiego „narodu”, a nie odwrotnie. Dlatego Putin nie zatrzyma się na Krymie i Donbasie, pójdzie dalej, a ogłupiałe społeczeństwo go poprze, gdyż tylko 15% mieszkańców Rosji ceni wartości europejskie. Reszta jest przekonana, że to Zachód napada na Rosję a Putin tylko jej broni. I sprawdziło się – Car-Pacan poszedł na wojnę pod aplauz rosyjskiego „narodu”.
Magda Melnyk: Czy konflikt na Ukrainie może doprowadzić do zmian społecznych w wyniku, których możliwa będzie demokratyzacja rosyjskiego systemu, czy też odwrotnie spowoduje jeszcze większą izolację Rosjan, coś na wzór Korei Północnej (przy zachowaniu proporcji takiego porównania).
Prof. Andrzej de Lazari: Gdy Putin doszedł do władzy 22 lata temu z hasłem „dyktatura prawa”, byłem przekonany, że to on doprowadzi Rosję do europejskiej demokracji. Nazwałem go wówczas pozytywistą i liczyłem, że wyprowadzi Rosjan z romantycznej utopii. Moje przekonanie z roku na rok słabło, gdyż dyktatura w Rosji nabierała siły, a prawo z niej się ulotniło. Dziś mogę tylko w ślad za Jerofiejewem powiedzieć: „W przyszłości w organizmie Rosji zetrą się dwa szczepy wirusów – imperialny i europejski. Ale nadzieja, że społeczeństwo zarazi się wreszcie wirusem Europy, nie jest bynajmniej oczywista. Musimy doczekać się nowego Piotra I, który narzuci proeuropejskie reformy. Na razie go nie widać”. To słowa z „I jak tu dalej żyć?” z 2014 roku, a nowego Piotra I wciąż nie widać.
Magda Melnyk: W jaki sposób powinien do Rosji odnosić się Zachód, w jaki sposób traktować oligarchów, a w jaki Rosjan wyjeżdżających obecnie ze swojego kraju? Czy w jakiś sposób jesteśmy w stanie wpłynąć na procesy demokratyczne w Rosji na tzw. „odległość”?
Prof. Andrzej de Lazari: O te 15 %, o których mówi Jerofiejew, powinniśmy się troszczyć, tak jak Niemcy troszczyli się o nas podczas stanu wojennego. Dzisiaj jednak trudno o kontakt z nimi bez narażania ich na represje. Pochowali się, zablokowali dla bezpieczeństwa swoje profile na portalach społecznościowych, skoro za samo słowo „wojna” można zostać aresztowanym. Ci, którym udało się wyjechać, poradzą sobie. To z reguły ludzie wykształceni, znający języki, często bogaci. Zmienić Rosję może tylko krach ekonomiczny i bunt „narodu”, ale wówczas, zdaniem Jerofiejewa, władzę może przejąć ktoś na miarę Żyrinowskiego. Nie „zdemokratyzowaliśmy” Afganistanu, Iraku… Jakim cudem ma to się udać z Rosją?
Magda Melnyk: Jak po doświadczeniu wojny powinniśmy budować na nowo relacje z Rosjanami?
Prof. Andrzej de Lazari: Z którymi Rosjanami? Z oligarchami – jak z Putinem i instytucją „Rosja”, niczego nie budować, doprowadzić do bankructwa i liczyć na rozpad imperium. Zapewne nie jedna republika marzy o takim rozwiązaniu i o oderwaniu się od federacji. Czy znajdą się inni Rosjanie, z którymi da się cokolwiek zbudować, pojęcia nie mam. Rosja staje się czarną dziurą.
Autor zdjęcia: Jaunt and Joy
Fundacja Liberte! zaprasza na Igrzyska Wolności w Łodzi, 14 – 16.10.2022. Partnerem strategicznym wydarzenia jest Miasto Łódź oraz Łódzkie Centrum Wydarzeń. Więcej informacji już wkrótce na: www.igrzyskawolnosci.pl
