„Demokracje ulegają przewrotowi głównie skutkiem rozpasania demagogów”. Powyższe zdanie brzmi równie aktualnie dziś co w czasach kiedy zostało napisane, a pochodzi sprzed naszej ery. Może jego autor myślał już o tym w Stagirze na Półwyspie Chalcydyckim, a może już w Atenach w Akademii Platona, gdzie trafił jako 17-latek.
Arystoteles w swojej Polityce opisał wiele mechanizmów, które w 2022 roku okazują się bardziej aktualne i trafne niż wiele współczesnych refleksji politycznych. „Największa część dawnych tyranów wyszła spośród demagogów” – przekonywał grecki filozof i trudno nie dostrzec w tym kłopotu obecnej sytuacji politycznej w Polsce. W „Polityce” przedstawił koncepcje, które nie tylko opisują destrukcyjną rolę demagogów, ale są receptą na walkę z nimi. Czyli czymś, czego demokraci potrzebują dziś jak nastolatki Instagrama. Arystoteles pokonałby PiS bez większego trudu, bez filmików na Tik Toku (choć pewnie byłyby ciekawe) a nawet bez (trudno to sobie wyobrazić) konta na Twitterze. Wygrałby formą refleksji o państwie i wspólnocie.
TOWARZYSZE STOŁU, TOWARZYSZE OGNISKA
W swojej „Polityce” Arystoteles przedstawia społeczeństwo jako – rodzinę i za Charondasem pisze o – „towarzyszach stołu”, a za Epimenidesem o „towarzyszach ogniska”. To metafory, których polityczna siła rażenia jest fundamentalna. Jeśli państwo to wspólny stół, to dla każdego musi znaleźć się przy nim miejsce. Jeśli państwo to wspólny stół, to każdy musi być przy nim traktowany, jak rodzina lub co najmniej jak przyjaciel. Potrzeby każdego są tak samo ważne. Nie ma przy tym stole „moherowych beretów” ani „Polski B”. Nawet w refleksji, nie mówiąc już o artykulacji.
A co znaczyłby wspólny stół dziś? Wie pewnie każdy, kto w Polsce był u dentysty (i wydał 500 złotych albo czekał miesiącami), kto zastanawiał się do jakiego przedszkola albo szkoły posłać dziecko, prywatnego (gdzie nauczyciele zarabiają) albo publicznego (gdzie słusznie są coraz bardziej sfrustrowani), czy każdy kto zastanawiał się, jak jego dziecko kupi sobie mieszkanie, albo je wynajmie. Polska nie jest dziś wspólnym stołem, przy którym siedzą jej obywatele. Jest zbiorem stolików w podgrupach. Dziesiątki ważnych tematów leży na ulicach, nikt się nimi nie zajmuje. Polska polityka jest personalna (gdzie będzie pracować Kurski? Czy Tusk jest niemieckim agentem? Czy Macierewicz jest rosyjskim szpiegiem?) a nie problemowa (jak ułatwić dostęp do opieki dentystycznej Polakom? jak ułatwić dostęp do mieszkań? jak uporządkować problem umów śmieciowych?). W takiej atmosferze wygrywają populiści, którzy sprawniej posługują się demagogicznym instrumentarium (od tego z czasów Arystotelesa różnią się tylko narzędziami, dziś cyfrowymi). Polityka wspólnego stołu, wspólnego ogniska jest jednak szczepionką na politykę demagogiczną, zajmuje się konkretami, rozwiązuje prawdziwe problemy i tym samym nie pozostawia miejsca, w które mogą wcisnąć się populiści.
TEMATEM JEST TO, CO JEST BLISKO
I raz jeszcze Arystoteles: „To, co jest wspólną własnością bardzo wielu, jest najmniej otoczone staraniem. Ludzie bowiem zwykli troszczyć się przede wszystkim o swoją własność, mniej zaś o wspólną lub też o tyle tylko, o ile dotyczy ona któregoś z nich”. Tematem w prawdziwej polityce jest to, co jest blisko, co bezpośrednio dotyczy obywateli. Pewien telewizyjny operator w czasie sporu o Trybunał Konstytucyjny, kilka lat temu powiedział mi, że ci sędziowie to dla niego kilku facetów w śmiesznych czapkach. I taki był związek z tym abstrakcyjnym tematem tak zwanych zwykłych ludzi (co nie jest ich winą, jest winą tych, którzy nie potrafili zbudować edukacji obywatelskiej). Demokraci w Polsce, skupiając się przez lata na mówieniu o Trybunale Konstytucyjnym czy Sądzie Najwyższym zachowywali się jakby myśleli, że piramida Maslowa to fejk z TVP INFO.
PAŃSTWO TO RÓŻNORODNOŚĆ
I jeszcze jedna ważna myśl: „Państwo składa się jednak nie tylko z większej liczby osób, ale i z osób różnorodnych, bo z osób zupełnie jednakich państwo powstać nie może”. Ten głos, tłumaczący znaczenie różnorodności wydawałby się banałem, gdyby od 2015 roku polscy demagodzy nie wybierali sobie za cel poszczególnych mniejszości, na które napuszczają resztę społeczeństwa. Arystoteles zresztą tłumaczy najlepiej, dlaczego odchodzenie od różnorodności jest tworzeniem antypaństwa – „Państwo to co innego niż związek sprzymierzeńców dla celów wojennych”. To szczególnie istotna kwestia w czasie szalejącej polaryzacji i okopywaniu się obu stron sporu na swoich pozycjach, zakładania, że każdy atak jest zasadny, jeśli jest wymierzony w przeciwnika. To jest obecnie powszechna praktyka, ale to nie jest polityka.
Dlaczego więc Arystoteles wygrałby z PiSem (i szerzej z demagogami)? Bo zająłby się szukaniem rozwiązań, jak ułatwić prawdziwy dostęp do państwa (wspólnego stołu) wszystkim grupom obywateli, co nie oznaczałoby upaństwowienia, tylko ułatwienie dostępu, by jak największa grupa ludzi mogła przy tym wielkim, wspólnym stole siedzieć. Arystoteles wreszcie zajmowałby się sprawami bliskimi ludziom, tymi które ich codziennie dotykają. Wreszcie Arystoteles dbałby o różnorodność jako podstawę zdrowego państwa. Nie myślałby też o polityce plemiennie, bo państwo to nie „związek sprzymierzeńców w celach wojennych”.
Wspólne ognisko to idea, która może wypalać tlen demagogom. Pod warunkiem, że będzie autentycznym celem, a nie demagogicznym chwytem.
Wykorzystane cytaty pochodzą z: Arystoteles, Polityka, tłum: Ludwik Piotrowicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
Autor ilustracji: Charles Laplante
