Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej oraz rozporządzenia do niej istotnie ograniczają samodzielność organizacyjną jst, a więc realną zdolność organów samorządowych do kształtowania sposobu realizacji powierzonych im zadań publicznych. Nadmierny akcent położony jest na struktury organizacyjne pomocy społecznej: obowiązkowo działające i rozbudowane instytucje, pracowników, którzy muszą posiadać dokładnie określone wymagania kwalifikacyjne i występować w ściśle zdefiniowanych rolach, szczegółowe standardy i wymogi, a także liczne procedury. Formy prawnego ograniczania samodzielności organizacyjnej to:
-
nakaz posiadania określonych instytucji – jednostek organizacyjnych, przede wszystkim urzędów pomocy społecznej (ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie i regionalnych ośrodków pomocy społecznej);
-
przypisanie zadań publicznych własnych i zleconych bezpośrednio do instytucji;
-
zakaz łączenia instytucji/działalności lub ograniczenie możliwości ich łączenia;
-
przypisanie kompetencji organów administracji samorządowej (władczych lub procesowych) do zakresu zadań kierownika urzędu pomocy społecznej;
-
przypisanie czynności w ramach realizacji zadań publicznych bezpośrednio do instytucji lub jej pracowników, zamiast do jst jako takiej;
-
nakaz zatrudniania pracowników;
-
nakaz posiadania określonych struktur wewnętrznych w instytucjach;
-
zdefiniowane wymogi dla instytucji/działalności;
-
zakaz zlecania przez jst zadań publicznych podmiotom zewnętrznym (zakaz outsourcingu);
-
ograniczenie odpłatności za usługi.
Najbardziej znacząco ograniczona jest samodzielność organizacyjna gmin. Istniejące rozwiązania skutkują również niewielkimi możliwościami współpracy międzysamorządowej. Samorządy mają iluzoryczne prawo do organizowania pomocy społecznej, mimo że zgodnie z zapisami UPS wraz z administracją centralną powinny współkształtować tę politykę państwa.
Kierunki zmian
Samodzielność organizacyjna jst, obok zapewnienia odpowiednich źródeł finansowych, stanowi kluczowy warunek skutecznej realizacji zadań przez jst. Skutecznej, tj. dążącej do maksymalizacji zaspokojenia potrzeb usługobiorców przy wykorzystaniu danych zasobów. Nawet, jeżeli w danej sferze reguły ustawowe nie pozostawiają władzom lokalnym dużych kompetencji w zakresie wyboru adresatów i zakresu świadczonych usług (co ma miejsce w pomocy społecznej), większa samodzielność organizatorska może pozwolić na zmaksymalizowanie tej skuteczności. Dlatego postuluje się następujące zmiany:
-
Zwiększanie samodzielności organizacyjnej jst powinno bazować na czytelnym podziale kompetencji pomiędzy „centrum” a samorządami. Administracja centralna ma tworzyć jedynie ramę merytoryczną funkcjonowania sektora pomocy społecznej, zaś organy samorządowe odpowiadają za sposób realizowania usług: zasoby pomocy społecznej i ich wykorzystanie: organizowanie, planowanie, tworzenie, zlecanie, współfinansowanie i sprawozdawanie, a także naliczanie i wypłacanie świadczeń.
-
Zarówno zadania publiczne, jak i czynności w ramach tych zadań muszą być przypisane bezpośrednio do jst lub ich organów, a nie poszczególnych instytucji.
-
Samorządy powinny jedynie „zapewniać” realizację zadań pomocy społecznej. Nie może to oznaczać obowiązku „prowadzenia” lub „utrzymywania” instytucji. Większa elastyczność organizacyjna może pozwolić m.in. na realną współpracę międzysamorządową w pomocy społecznej.
-
Jst będą mogły prowadzić urzędy pomocy społecznej, ale nastąpi likwidacja obowiązku ich posiadania przez gminy, powiaty i województwa. Te spośród samorządów, które zdecydują się na inną formułę realizowania zadań z dziedziny pomocy społecznej, powinny mieć możliwość wyboru podmiotu, któremu mogłyby przekazać prowadzenie takich instytucji. Oznacza to że np. dany ośrodek pomocy społecznej będzie mogła prowadzić organizacja pozarządowa, podmiot prywatny albo wspólnie parę gmin na mocy porozumienia. Wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta i marszałek województwa powinien mieć ogólną możliwość przekazywania upoważnień innym osobom i podmiotom, ale ta możliwość nie powinna dotyczyć organizacji pozarządowych, realizujących powierzone zadania (jeżeli dotyczą one decyzji związanych z ustalaniem i udzielaniem świadczeń, w tym decyzji administracyjnych).
-
Ustawa o pomocy społecznej i rozporządzenia do niej powinny mówić o standardach minimalnych. Jst mogłyby zapewniać usługi o wyższym niż minimalny standard, zgodnie z własnymi decyzjami i dostępnymi zasobami.
Konieczne jest wyważenie celów i zasad państwa, definiowanych w kategorii mierzalnych efektów oraz istnieniem minimalnych standardów i samodzielności samorządów w wypełnianiu tych ram. Zasadą powinno być regularne badanie satysfakcji różnych grup klientów pomocy społecznej, poprzedzone pilotażem pozwalającym na ustaleniu dla niego ogólnokrajowej metodologii. Położenie nacisku na sprawdzanie efektów realizacji zadań pozwala na odejście od nacisku na standardy lub ich bardziej elastyczne kształtowanie.