Analizowanie wpływu migracji zarobkowej na gospodarkę to niełatwe zadanie. W niniejszym artykule ocenimy wpływ przesyłanych przez migrantów zagranicznych transferów pieniężnych na ukraińskie PKB oraz na ukraiński bilans płatniczy. Przeanalizujemy też konsekwencje migracji na ukraiński rynek pracy.

Wpływ wzrostu dochodów na PKB

Zgodnie z keynesowskim modelem wzrostu gospodarczego, transfer pieniędzy przez migrantów postrzegać można jako wzrost w dochodach niewynikający ze zwiększonej produkcji (ma to na przykład miejsce w przypadku wzrostu cen eksportowych przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowych fizycznych rozmiarów eksportu). Ów wzrost
w dochodach prowadzi do zwiększenia produkcji na dwa sposoby: (1) wyższa konsumpcja towarów i usług wyprodukowanych w kraju (w perspektywie krótkoterminowej) oraz
(2) wyższe inwestycje (w perspektywie długofalowej).

W przypadku Ukrainy główną drogą poprzez którą transfery pieniężne dokonywane przez migrantów wpływają na PKB jest konsumpcja. Skala tego wpływu zależy od dwóch czynników – od krańcowej skłonności do oszczędzania oraz od skłonności do kupowania importowanych towarów oraz usługⁱ. Krańcowa skłonność do oszczędzania nie jest na Ukrainie zbyt wysoka. Wedle szacunków dokonanych w oparciu o dane Ukrstat, udział oszczędności w ukraińskich gospodarstwach domowych w latach 2006-2012 wynosił od 8,2% do 12,2% (jedynym wyjątkiem był rok 2010 – pierwszy rok poprawy stanu gospodarki po głębokim kryzysie z lat 2008-2009, gdy udział oszczędności wyniósł prawie 17% w związku z koniecznością spłacenia pożyczek bankowych, których szybko przybywało w poprzednich latach). Również wyniki OTM-2012 świadczą o tym, że większość przekazów pieniężnych przesłanych przez migrantów zostało wydanych na cele konsumpcyjne. Wytłumaczeniem tego zjawiska może być przede wszystkim poziom dochodów w gospodarstwach domowych, do których trafiały owe przekazy pieniężne: dochody 88,4% tych gospodarstw domowych plasowały się poniżej ukraińskiej średniej, a dla 53,8% spośród wszystkich tych gospodarstw domowych owe transfery pieniężne stanowiły ponad połowę ich całkowitych wpływów.

Przekazy pieniężne od migrantów pobudzają jednak import, albowiem skłonność do konsumpcji importowanych towarów i usług jest na Ukrainie wysoka. Wedle danych przedstawionych przez Ukrstat, w latach 2006-2012 udział towarów konsumpcyjnych wyprodukowanych poza granicami Ukrainy w łącznej liczbie towarów sprzedanych przez przedsiębiorstwa komercyjne wynosił od 32,6% do 41,1%.

Biorąc pod uwagę szacunki dotyczące krańcowej skłonności do konsumpcji oraz skłonności do kupowania importowanych towarów i usług, wpływ transferów pieniężnych od przebywających poza granicami kraju migrantów na ukraińskie PKB (za pośrednictwem konsumpcji) wynosił od 2,1% do 4,0%ⁱⁱ. Zauważyć należy, że wedle Narodowego Banku Ukrainy (NBU) w latach 2010-2012 udział owych transferów pieniężnych w PKB pozostawał na stałym, wynoszącym około 4% poziomie, tempo wzrostu zagranicznych transferów pieniężnych było zatem takie samo, co tempo wzrostu PKB.

Trudniejsza jest ocena wpływu, jaki transfer pieniędzy migrantów wywrze na PKB poprzez oddziaływanie na skalę inwestycji, inwestycje wpływają bowiem na wskaźniki
w perspektywie długofalowej. Dane świadczące o niskiej krańcowej skłonności do oszczędzania sugerują jednak, że wpływ ten jest mało istotny. Co więcej, migranci zarobkowi mają skłonność do wydawania pieniędzy zarobionych poza granicami kraju na inwestowanie w swoje własne domy (jak również w budowę i zakup nieruchomości). Zjawisko to można wyjaśnić pragnieniem migrantów zapewnienia miejsca zamieszkania dla siebie bądź dla swoich dzieci, jak również poprzez wybór nieruchomości jako przedmiotu inwestycji.
W niektórych przypadkach Ukraińcy po powrocie do własnego kraju otworzyli tam małe firmy, zjawisko to nie występuje jednak często, z dwóch głównych powodów. Po pierwsze, do otworzenia firmy potrzeba zwykle większego kapitału początkowego od kwoty, jaką wynoszą oszczędności zgromadzone przez migrantów zarobkowych. Po drugie, ogólny klimat inwestycyjny na Ukrainie jest niekorzystny. Wedle rankingu na rok 2014 przedstawionego przez Bank Światowy w raporcie „Doing Business”, na 189 krajów Ukraina zajmuje 112 miejsce pod względem stopnia łatwości prowadzenia firmy.

Wpływ transferu pieniędzy przez migrantów na bilans płatniczy

Wpływ przekazów pieniężnych przez migrantów zarobkowych na bilans płatniczy jest zauważalny.Wedle danych NBU, w latach 2009-2012 kwota owych przekazów pieniężnych porównywalna była do kwoty bezpośrednich inwestycji zagranicznych brutto, w roku 2013 przewyższyła ją zaś (Wykres 1). Ważną cechą owych transferów pieniężnych jest ich stabilność: choć wartość przekazów pieniężnych od migrantów jest zwykle procykliczna
(z uwagi na ścisłe związki gospodarcze pomiędzy krajami, z których wychodzą transfery pieniężne, a państwami, do których owe przekazy trafiają), oscylacje są mniejsze niż
w przypadku innych elementów uwzględnianych w bilansie płatniczym, szczególnie tych
z sektora inwestycji.

Przekazy pieniężne przesyłane przez migrantów nie stanowią jednakże głównego elementu wpływającego na bilans płatniczy. Stanowią one 10-15% wartości importu bądź eksportu.
Na przykład, w 2011 oraz 2012 roku owe transfery pieniężne nie wystarczyły do pokrycia deficytu handlowego, który wyniósł odpowiednio 10,2 mld USD oraz 14,3 mld USD. Zauważyć należy też, że wkład netto zagranicznych przekazów pieniężnych do bilansu płatniczego jest mniejszy od wkładu brutto, owe transfery pieniężne pobudzają bowiem wzrost importu. Wyżej przedstawione dane dotyczące skłonności do konsumowania importowanych towarów i usług sugerują, że importowane towary i usługi odpowiadają za około jedną trzecią transferów pieniężnych przesyłanych przez migrantów na Ukrainę.

Wykres 1. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie i prywatne przekazy pieniężne migrantów na Ukrainę w latach 2008-2013 (w mld USD)

Źródło: Narodowy Bank Ukrainy

Wpływ zmian na rynek pracy oraz na PKB

Analizując rolę transferów pieniężnych przesyłanych przez migrantów na poziom produkcji należy pamiętać o tym, że zewnętrzna migracja zarobkowa ogranicza podaż jednego z czynników wpływających na produkcję na rynku wewnętrznym, a mianowicie siły roboczej, efektem czego może być ograniczenie produkcji. W przypadku Ukrainy wpływ tego czynnika nie jest jednak kluczowy. Skala migracji zarobkowej jest stosunkowo niska (migranci zarobkowi stanowią 6,8-9,1% czynnej zawodowo ludności). Ukraińska migracja zarobkowa cechuje się specyficznym zróżnicowaniem regionalnym. Według danych OTM-2012 ponad 70% ukraińskich migrantów zarobkowych to mieszkańcy zachodniej części Ukrainy. W tym regionie migrację zarobkową wybrało 10,8% ludności w wieku 15-70 lat, podczas gdy na południu Ukrainy liczba ta wynosi 1,9%, na północy – 1,3%, na wschodzie 1%, natomiast w części środkowej – mniej niż 1% (wykres 2), stopa bezrobocia we wszystkich regionach Ukrainy jest natomiast podobna. W 2012 roku w zachodniej części Ukrainy wynosiła ona 8,4%, w południowej Ukrainie – 6,6%, we wschodniej – 7,1%, w północnej 7,3% a w środkowej 8,7% (zgodnie z metodologią Międzynarodowej Organizacji Pracy [ILO]).

Warto zwrócić uwagę, że jedną z konsekwencji migracji zarobkowej na rynku pracy jest ograniczenie podaży wykwalifikowanych pracowników. Znaczna część ukraińskich migrantów zarobkowych poza granicami kraju pracuje na stanowiskach niezgodnych
z uzyskanym na Ukrainie wykształceniem. Dokładnie rzecz biorąc: 25,1% migrantów, którzy na Ukrainie zaliczali się do grupy „specjalistów, ekspertów i ‚urzędników technicznych’”,
w innych krajach wykonuje najprostsze prace, kolejne 14,5% migrantów z tej grupy pracuje zaś w sektorze handlu i usług. 70,3% osób, które na Ukrainie były wykwalifikowanymi pracownikami rolniczymi, również wykonuje najprostsze prace. Ocena skali wpływu tego zjawiska na rynek pracy jest odrębnym zagadnieniem, którego nie analizujemy w tym artykule.

Biorąc pod uwagę, że za granicą zarobki są wyższe niż na Ukrainie, społeczne konsekwencje migracji zarobkowej są pozytywne w perspektywie krótkofalowej, migracja przyczynia się bowiem do zwiększenia dochodów, szczególnie w najuboższej części społeczeństwa. Nasuwa się w tym kontekście jednak również pytanie o bezpieczeństwo socjalne migrantów ukraińskich, zarówno dziś, jak i w przyszłości, gdy osiągną oni wiek emerytalny, większość pracowników nie jest bowiem objętych ubezpieczeniem społecznym (łącznie ze składkami emerytalnymi).

Wykres 2. Skala migracji zarobkowej wedle regionu Ukrainy (5-najwyższa, 1- najniższa)

Źródło: Wykres własny oparty na: „Report on the methodology, organization and results of the modular sample survey on labour migration in Ukraine” / International Labour Organization. Technical support for the Decent Work Agenda and the ILO Bureau for Central and Eastern Europe – Budapest ILO, 2013.

Wnioski

Zestawienie wyników sondażu przeprowadzonego w ukraińskich gospodarstwach domowych z danymi statystycznymi oraz socjologicznymi uzyskanymi z UE oraz Rosji sugeruje, że liczbę ukraińskich migrantów zarobkowych szacować można na 1,5-2 miliony osób (4,3-5,8% ludności w wieku 15-70 lat, bądź 6,8-9,1% ludności czynnej zawodowo). Migranci przesyłają zatem na Ukrainę pomiędzy 6 mld a 10 mld USD rocznie, bądź 4,0-6,5% PKB.

Wpływ migracji na wzrost PKB jest niewielki. Biorąc pod uwagę szacunki krańcowej skłonności do konsumpcji oraz skłonności do nabywania importowanych towarów i usług, wpływ przekazów pieniężnych przesyłanych przez migrantów na ukraińskie PKB oceniać można na 2,1-4,0%. Szacunki te nie uwzględniają wpływu owych transferów pieniężnych na zwiększenie skali inwestycji, jak również wpływu ograniczenia podaży siły roboczej na rynku krajowym – wpływ tych czynników uznać można jednak za mało istotny. Główny skutek migracji to ograniczenie biedy na Ukrainie. Podsumowując, zagraniczna migracja zarobkowa na Ukrainie nie powinna być uważana za zjawisko przyczyniające się do przyspieszenia rozwoju gospodarczego.