Bezpośrednie przeciwdziałanie i zapobieganie zjawisku żebractwa jest współcześnie niezwykle trudne w praktycznej realizacji. Wynika to z faktu, że żebractwo jest zwykle sprzężone z innymi problemami społecznymi, których zasięg i nasilenie wynika przede wszystkim z układu stosunków społecznych, zasad gospodarowania, podziału dóbr a także hierarchii wartości. Należy podkreślić że źródła kwestii społecznych tkwią wewnątrz społeczeństwa i mechanizmach życia zbiorowego, które generują deprywację potrzeb całego społeczeństwa. Poprzez zwalczanie ubóstwa, bezdomności, narkomanii, alkoholizmu, przez pomoc chorym na AIDS, zapobieganie różnym problemom społecznym, pośrednio wpływa się na zwalczenie zjawiska żebractwa.
W analizowanej współczesnej literaturze przedmiotu nie napotkałam żadnych badań na temat dróg wychodzenia z żebractwa. Należy podkreślić że żebractwo jako kwestia społeczna uwikłana w złożoności różnych problemów powoduje, że występują duże trudności w zebraniu reprezentacyjnych danych na ten temat.
Na podstawie własnych badań i uzyskanych informacji z placówek pomocy społecznej i innych podmiotów które biorą czynny udział w programach na rzecz minimalizacji problemu żebractwa: (Wrocław, Kraków, Poznań) można stwierdzić, że tylko pojedyncze osoby żebrzące przyjęły ze strony profesjonalnych służb społecznych ofertę planu pomocy wyjścia z żebractwa. Potwierdziłoby to hipotezę badawczą autorki, że dla wielu żebrzących żebractwo to wybór, nie konieczność. Wieloletnie badania dotyczące problemu żebractwa nasuwają również wnioski że dla wielu żebrzących o długim stażu zbierania jałmużny to profesja, sposób na życie i przekonania „że z ulicy da się przeżyć”.
Bardzo ważną rolę w działaniach na rzecz minimalizacji kwestii żebractwa, a tym samym znalezienia drogi do wyjścia z żebractwa dla tych osób, które tego chcą, mogą pełnić samorządy terytorialne w ramach samorządowej polityki społecznej. To przecież na poziomie samorządu można podejmować nowe inicjatywy o charakterze rozwiązań systemowych. Należy zauważyć że wciąż jednak zbyt rzadko podejmowane są działania zmierzające do tworzenia projektów społecznych, wykraczające poza ramy standardów ustawowych. Większość takich projektów nie jest realizowana ze względu na braki finansowe. Należy pamiętać jednak, że wiele działań dotyczących ubóstwa i wykluczenia społecznego można podejmować poprzez mobilizację istniejących już lokalnych podmiotów polityki społecznej z ich nieocenionym kapitałem ludzkim. Zapomina się, że to przy pomocy już działających organizacji pozarządowych, fundacji, stowarzyszeń można próbować rozwiązywać wiele lokalnych problemów społecznych, w tym także kwestie żebractwa.
Nasilający się ostatnio w Polsce, szczególnie w dużych aglomeracjach – problem żebractwa w tym również żebractwa zawodowego dorosłych i dzieci stal się przyczyną podjęcia przez władze niektórych dużych miast działań zmierzających do minimalizacji tego zjawiska. Pierwszymi miastami, które opracowały, przygotowały oraz wdrożyły w życie specjalne programy przeciwdziałania żebractwu w Polsce były: Wrocław, Poznań, Kraków. Miasta te, nawiązały również wzajemną współpracę w celu wymiany doświadczeń i wspólnego poszukiwania skutecznych rozwiązań tej złożonej kwestii społecznej. Główne cele prowadzonych działań we wszystkich wymienionych miastach są podobne, różnice występują jedynie w sposobie realizacji celów szczegółowych. Należy przy tym podkreślić, że wszystkie prezentowane poniżej programy są konsekwentnie realizowane i przyczyniają się do rzetelnego rozpoznania problematyki żebractwa i towarzyszących mu innych problemów społecznych.
Program realizowany w Poznaniu
Zarządzeniem Prezydenta Miasta Poznania z dnia 22 czerwca 2007 roku został powołany specjalny Zespół Projektowy, którego celem było przygotowanie i wdrażanie – „Programu Przeciwdziałania Procederowi Żebractwa na terenie Miasta Poznania w latach 2007-2011”. W skład Zespołu weszli przedstawiciele instytucji, które w swojej działalności stykają się z problemem żebractwa- Straży Miejskiej w Poznaniu, Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Poznania, Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu, Kolegium Pracowników Służb Społecznych. Zespól opracował program, który został przyjęty do realizacji zarządzeniem Prezydenta Miasta pod nazwą „Program Przeciwdziałania Procederowi Żebractwa na terenie miasta Poznania na lata 2008-2010” Podstawą przygotowanego programu była rzetelna diagnoza zjawiska żebractwa w Poznaniu nazwana „diagnozą na rzecz wsparcia”, przygotowana na zlecenie miasta przez Centrum Innowacji Społecznej SIC. Za główny cel Programu przeciwdziałania żebractwu przyjęto ograniczenie liczby osób trudniących się procederem żebractwa. Odbiorcami programu są: dzieci, młodzież i dorosłe osoby żebrzące a także cała społeczność Poznania czyli potencjalni jałmużnicy. Cele te zaczęto realizować podejmując działania mające na celu
- dotarcie do każdej osoby żebrzącej w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie czy żebractwo jest wynikiem biedy czy też wyuczonym sposobem na życie (pracownicy socjalni, straż miejska, policja), diagnoza społeczna problemu,
- zwiększenie świadomości osób żebrzących oraz wspierających osoby żebrzące na temat konsekwencji uprawiania procederu żebractwa (media, plakaty ,ulotki), funkcja edukacyjna,
- zwiększenie dostępu do informacji o możliwościach uzyskania wsparcia przez osoby doświadczające kryzysów społeczno-ekonomicznych,
- ograniczenie procederu żebractwa dzieci (ustalenie przyczyny żebractwa dziecka – podjęcie w razie konieczności interwencji socjalno- prawnej)
- zwiększenie dostępu do istniejących form zatrudnienia oraz poprawa funkcjonowania społecznego jednostki i rodziny. Praca socjalna z jednostką rodziną.
Na potrzeby realizacji powyższego programu przyjęto działania w obszarze informacyjnym, interwencyjnym i wskazywania alternatyw. Działania informacyjne realizowano poprzez: kampanie społeczną „Stop Żebractwu” (plakaty, citylighty, bilbordy) oraz utworzenie strony internetowej o tematyce żebractwa: www.poznan.pl/zebractwo. Głównym ich celem było uświadomienie mieszkańcom, przechodniom (potencjalnym jałmużnikom), że żebractwo to w większości przypadków wybór a nie konieczność. Natomiast działania interwencyjne obejmują następujące obszary:
- funkcjonowanie bezpłatnej infolinii przyjmującej zgłoszenia dotyczące interwencji w sprawach żebractwa (interwencja według opracowanych procedur postępowania),
- opracowanie szczegółowych procedur postępowania,
- akcje „Powrót z ulicy”, „Żebractwo osób dorosłych na terenie miasta Poznania,”
- diagnoza społeczna osób żebrzących przeprowadzona przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, w tym cudzoziemców- przy współpracy z Policją i Strażą Graniczną,
- wspieranie przez władze miasta programów organizacji pozarządowych związanych z pracą streetworkerów- pedagogów ulicy i innych organizacji,
- systematyczne wzbogacanie oferty spędzania czasu wolnego dla dzieci i młodzieży,
- włączanie dorosłych osób żebrzących do programów reintegracji zawodowej i społecznej.
Poznań – przystanek tramwajowy- plakat w ramach kampanii społecznej ” stop żebractwu”
Celem działań w ramach wskazania alternatyw jest podjęcie starań w kierunku dostępu do instytucyjnych form spędzania czasu wolnego oraz zachęcenie „dzieci i młodzieży ulicy” do korzystania z nich. Ważnym zadaniem tego programu jest kierowanie dorosłych żebrzących do instytucji prowadzących reintegracje zawodową i społeczną. Dużą role tutaj odgrywa projekt – „Streetworking- pierwszy krok ku reintegracji społecznej grup wykluczonych.” – Beneficjentami tego projektu są osoby dorosłe. Natomiast projekt: „Streetworking – Pozytywnie aktywni i tworzenie alternatyw dla żebrzących dzieci” to oferta skierowana dla dzieci ulicy.
Ramy niniejszej publikacji nie pozwalają szczegółowo omówić tych programów. Należy jednak podkreślić, że realizacja programu w Poznaniu przebiega sprawnie dzięki owocnej współpracy wszystkich podmiotów -realizatorów akcji oraz przygotowanych przez zespół projektowy szczegółowych procedur postępowania w różnych sytuacjach dotyczących żebractwa zarówno dorosłych jak i dzieci. Najważniejsze jednak jest to, że udało się poznać przyczyny, skutki oraz mechanizmy żebractwa, a to jest podstawą do mądrych interwencji pomocowych a w niektórych przypadkach zdecydowanych działań prawnych np. w przypadkach wykorzystywania dzieci do żebractwa przez zorganizowane grupy o charakterze przestępczym.
Program realizowany we Wrocławiu
Pierwsze zorganizowane działania mające na celu minimalizację problemu żebractwa podjęto we Wrocławiu w 2002 roku. Realizacje programu rozpoczęto pod hasłem „Nie dawaj na ulicy”. Na ulicach Wrocławia pojawiły się plakaty informacyjne, których głównym celem była edukacja przechodniów – potencjalnych jałmużników – że dawanie pieniędzy żebrakom na ulicy nie rozwiązuje problemu, wręcz przeciwnie znacznie nasila niepożądane patologiczne zjawiska. Należy nadmienić, że Wrocław był pierwszym miastem, które zapoczątkowało zorganizowane działania w tym zakresie w Polsce.
W oparciu o wcześniejsze doświadczenia dotyczące minimalizację problemu żebractwa od 2008r. we Wrocławiu realizowany jest nowy program Urzędu Miejskiego, straży miejskiej, policji i straży granicznej. Przygotowano kampanię informacyjną, której odbiorcami są mieszkańcy i turyści Wrocławia. W ramach kampanii informacyjnej upowszechniono we Wrocławiu plakaty pod hasłem
„Dając pieniądze, nie pomagasz, pomagaj mądrze” (plakat kampanii poniżej)
Przygotowano również ulotki informacyjne promujące akcję. Na ulotkach znajduje się wykaz instytucji i organizacji społecznych, które świadczą profesjonalną pomoc ludziom ubogim, bezdomnym, bezradnym itp. Ulotki zaopatrzono również informacją o numer telefonu, pod którym można dowiedzieć się, w jaki sposób pomagać naprawdę skutecznie. Do współpracy władze miasta zaprosiły również parafie na terenie, których umieszczano plakaty i prowadzono akcje informacyjno- edukacyjną. Dodatkowo w lokalach gastronomicznych były rozdawane ulotki w języku angielskim i niemieckim informujące turystów zagranicznych o prowadzonej akcji.
Program realizowany w Krakowie
Niepokojąco duża skala zjawiska systematycznie żebrzących dzieci w Krakowie spowodowała, że od 2008 roku z inicjatywy Pełnomocnika Prezydenta Miasta ds. Młodzieży podjęto działania w kierunku przeciwdziała zjawisku dziecięcego żebractwa – pod hasłem; „Dając pieniądze, odbierasz dzieciństwo”. Pomysł zyskał duże poparcie społeczności Krakowa, która nie miały żadnych wątpliwości, co do konieczności podjęcia takich działań ze względu na to, że problem żebrzących dzieci był w Krakowie bardzo widoczny. Głównym celem prowadzonej akcji było uświadomienie ludziom, że dawanie pieniędzy na ulicy jest błędem, i utrwala dziecięce przekonania o łatwym zarobku w przestrzeni ulicznej. W działaniach na rzecz akcji „Dając pieniądze, odbierasz dzieciństwo” siły połączyło wiele podmiotów polityki społecznej miasta Krakowa między innymi: Urząd Miasta Krakowa, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum, Profilaktykii Edukacji Społecznej „Parasol”, Instytut Socjologii UJ, Straż miejska i Policja.
Adresatami przedsięwzięcia są z jednej strony dzieci żebrzące na krakowskich ulicach w tym przede wszystkim w miejscach największego natężenia turystów, a z drugiej strony mieszkańcy, właściciele krakowskich lokali i turyści często nagabywani przez zorganizowane grupy żebrzących dzieci. Diagnozę społeczną problemu żebractwa dzieci w Krakowie przeprowadzono przy pomocy Koła Socjologów z Uniwersytetu Jagiellońskiego i pracowników Stowarzyszenia „Parasol”, którzy, na co dzień pracują z dziećmi ulicy. Na podstawie przeprowadzonej diagnozy stwierdzono; że to nie bieda, ani deklarowane przez dzieci różne przyczyny żebractwa skłaniają je do proszenia o jałmużnę, bowiem uzyskane pieniądze przeznaczają głównie na papierosy, alkohol czy rozrywkę. Zdarza się również, że to rodzice lub starsi koledzy wysyłają dzieci na ulicę, a zdobyte w ten sposób środki również nie służą zaspokajaniu podstawowych potrzeb. W Krakowie – szczególnie na krakowskim rynku czy Kazimierzu gdzie jest wielu turystów – mamy do czynienia z tzw. żebractwem czynnym polegającym na tańczeniu przez dzieci breackdance, sprzedawaniu kartek, kwiatków innych gadżetów. Dzieci deklarują, że w ten sposób zbierają pieniądze na podręczniki, zieloną szkołę albo lepsze ubrania lub jedzenie i lekarstwa. W rzeczywistości jednak przeznaczają pieniądze na salony gier, używki itp. Ciekawą inicjatywa było umieszczenie ulotek na kawiarnianych stolikach informujących klientów lokali o negatywnych konsekwencjach ulegania żebrzącym dzieciom. O problemie żebractwa informowani są także pracownicy lokali gastronomicznych.
Logo akcji w Krakowie
W ramach kampanii w Krakowie zorganizowano Seminarium trzech miast Krakowa, Poznania i Wrocławia na temat: „Dając pieniądze odbierasz dzieciństwo”. Celem spotkania była wymiana doświadczeń przedstawicieli miast, zaangażowanych w ograniczenie żebractwa dzieci oraz tworzenie systemu pomocy dzieciom wykorzystywanym do tego procederu. W spotkaniu uczestniczyli specjaliści bezpośrednio zaangażowani w pracę z dziećmi, przedstawiciele Urzędów Miast, Policji, Straży Miejskiej, Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej, Miejskich Ośrodków Pomocy Rodzinie, streetworkerzy, socjolodzy i psycholodzy.
Jak twierdzą organizatorzy akcji, na skutek podejmowanych działań dzieci zaczęły krócej przebywać na Rynku Głównym czy Kazimierzu – zaczęły – dostrzegać brak akceptacji dla swoich działań, rozumieć, iż żebractwo jest postrzegane jako patologia społeczna. Należy podkreślić że organizatorzy akcji w Krakowie starają się zachować równowagę między działaniami represyjnymi a pedagogicznymi, bo zawsze istnieje ryzyko, że dzieci znikną z pola widzenia i przeniosą swoją aktywność w inne miejsca.
Niezwykle ciekawym pomysłem było opracowanie i przygotowanie przez Centrum profilaktyki i edukacji społecznej „Parasol” komiksu, który jest rozdawany aktywnie żebrzącym dzieciom na rynku w Krakowie. Parasol na zlecenie urzędu miasta przygotował komiks pod hasłem „Jest hajs Jest lajtowo”. – Komiks jest tak mały, można go schować w kieszeni. Język, jakim jest napisany, jest dokładnie taki, jakiego używają dzieci i młodzież ulicy. Komiks przedstawia cztery historyjki. Początek jest zawsze ten sam: kilku chłopców tuż przy kawiarnianym ogródku tańczy breakdance, chwilę później wyciągają ręce w stronę gości i zbierają pieniądze. Dalsza część historii i zakończenia są różne: na tancerzy napada grupa chłopców silniejszych od nich; starsi koledzy pobierają od nich haracz; za zarobione na ulicy pieniądze dzieci kupują sobie papierosy, mp3 i markowe ubrania; występy na Rynku mają swój finał na komisariacie policji. Scenariusze z komiksu odzwierciedlają dokładnie to, co dzieje się w rzeczywistości na ulicach nie tylko Krakowa. Należy podkreślić, iż swój udział w tworzeniu komiksu mieli jego bohaterowie, czyli adresaci komiksu. Głównym celem komiksu jest uświadomienie, że zawsze jest inny wybór, niż tzw.” praca na ulicy”- żebractwo-, że są miejsca (instytucje) gdzie dzieci i młodzież mogą się spotkać ze zrozumieniem, rozwijać swoje zainteresowania, i że nie musi być to ulica.
Komiks wydany w Krakowie dla dzieci, które żebrzą lub zarabiają na ulicach
Źródło : fot. Maria Majcher
W Polsce tylko nieliczne miasta podjęły dotychczas systemowe działania dotyczące diagnozy zjawiska żebractwa i opracowały na jej podstawie programy pomocowe, interwencyjne i edukacyjnie. Brak jednak ciągle ogólnopolskiej diagnozy zjawiska i przyjętych działań w tym zakresie, co niewątpliwie wpływa na małą skuteczność przeciwdziałania zjawisku żebractwa zarówno dzieci jak i dorosłych.
Przedstawione powyżej programy władz samorządowych Poznania, Krakowa i Wrocławia powinny być impulsem dla innych samorządów w Polsce, szczególnie tam gdzie żebractwo przyjęło niepokojące rozmiary. Bardzo istotne jest dla podmiotów polityki społecznej gromadzenie i wymiana doświadczeń dotyczących rezultatów rozmaitych programów służących społecznej reintegracji tych wszystkich, którzy z różnych powodów ulegli mechanizmom wykluczenia społecznego. Dla skuteczności powyższych działań potrzebna jest współpraca instytucji państwowych i pozarządowych, które pracują na rzecz dorosłych, dzieci i młodzieży.