Trybunał Sprawiedliwości wreszcie przemówił. W wyroku z dnia 16 lutego 2022 r. rozpoznał skargi Węgier i Polski podważające mechanizm warunkowości, który uzależnia korzystanie z finansowania z budżetu Unii od poszanowania przez państwa członkowskie zasad państwa prawa.
Mechanizm, popularnie zwany „pieniądze za praworządność” został przyjęty przez Parlament i Radę w rozporządzeniu z dnia 16 grudnia 2020 r. Celem miała być ochrona budżetu Unii w przypadku naruszeń zasad państwa prawnego w państwach członkowskich. W konsekwencji Rada, na wniosek Komisji, może zawiesić płatności z budżetu Unii. Zarówno Polska jak i Węgry zarzucały brak w traktatach właściwej podstawy prawnej do jego przyjęcia, obejście procedury ustanowionej w art. 7 TUE, przekroczenie przyznanych Unii kompetencji oraz naruszenie zasady pewności prawa.
O wadze tego orzeczenia świadczy nie tylko to, że kilkanaście krajów UE poparło Radę i Parlament w tym sporze, ale też pełny skład Trybunału. Ten ostatni przypomniał, że przewidzianą w tym rozporządzeniu procedurę można zainicjować tylko wtedy, gdy istnieją uzasadnione powody, by uznać nie tylko, że w danym państwie członkowskim doszło do naruszeń zasad państwa prawnego, ale przede wszystkim, że naruszenia te wpływają lub stwarzają poważne ryzyko wpływu na należyte zarządzanie finansami w ramach budżetu Unii lub na ochronę jej interesów finansowych. Ponadto środki, jakie można przyjąć na podstawie owego rozporządzenia, odnoszą się wyłącznie do wykonywania budżetu Unii i wszystkie one mogą prowadzić do ograniczenia finansowania z tego budżetu. W rezultacie celem zaskarżonego rozporządzenia jest ochrona budżetu Unii przed wystarczająco bezpośrednim wpływem na niego naruszeń zasad państwa prawnego w państwie członkowskim, a nie samo w sobie nakładanie kar za takie naruszenia.
W tym względzie Trybunał przypomniał, że poszanowanie wartości państwa prawnego i solidarności, stanowi podwaliny wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi Unii, co stanowi warunek korzystania ze wszystkich praw wynikających ze stosowania traktatów. A zatem Unia powinna być w stanie bronić tych wartości. Państwa mają obowiązek szanować te wartości także po przystąpieniu do Unii i nie mogą się od tego obowiązku uchylić. Budżet zaś służy do odwzorowania zasady solidarności między państwami członkowskimi, a urzeczywistnienie tej zasady za pomocą owego budżetu opiera się na wzajemnym zaufaniu, że wspólne zasoby zapisane w tym budżecie będą wykorzystywane w sposób odpowiedzialny. Naruszenie zasady państwa prawnego może skutkować brakiem gwarancji, że wydatki z budżetu Unii spełniają wszystkie warunki finansowania przewidziane w prawie Unii i w konsekwencji odpowiadają celom realizowanym przez Unię, gdy finansuje ona takie wydatki. Dlatego potrzebny jest ten nowy mechanizm.
Mechanizm warunkowości to nowe narzędzie w walce o praworządność. Wszystkie dotychczasowe narzędzia w pewien sposób zawiodły. Przypomnijmy, że w grudniu 2017 r. Komisja Europejska uruchomiła mechanizm zapobiegawczy z uwagi na „wyraźne ryzyko poważnego naruszenia” zasady praworządności (art. 7 ust. 1 TUE). Procedura utknęła jednak przed Radą, która nie ma odpowiedniej większości, by doprowadzić do skutecznego zamknięcia tej procedury. W międzyczasie rozpaczliwie poszukiwano innych narzędzi, które miałyby się okazać skuteczne w walce o praworządność. Trudno nawet skomentować skuteczność funkcjonującego od 2020 r. systemu corocznych raportów na temat stanu praworządności w poszczególnych krajach.
Mechanizm warunkowości ma być jednak efektywny. Uderza bowiem w najbardziej palące potrzeby każdego kraju znajdującego się w postcovidowym kryzysie finansowym. Warunkuje przyznanie odpowiednich kwot w budżecie od stanu praworządności i gdy naruszenia tego stanu wpływają lub stwarzają poważne ryzyko wpływu na należyte zarządzanie finansami może tych pieniędzy odmówić. Nowy mechanizm, nie musi wcale okazać się skuteczny. Wszystko zależy od tego czy i jak zostanie zastosowany w praktyce. Pamiętajmy, że koniec końców, po wielomiesięcznej procedurze, o wszystkim zdecyduje Rada, ta sama, która nie może domknąć procedury naruszeniowej pod art. 7 TUE. Tym razem jednak wystarczy jej tylko większość kwalifikowana (tylko 15 z 27 państw musi być za, jeśli reprezentują co najmniej 65% ogółu ludności UE) z uzyskaniem której nie powinna mieć problemu.
Autor zdjęcia: Mika Baumeister
Fundacja Liberte! zaprasza na Igrzyska Wolności w Łodzi, 14 – 16.10.2022. Partnerem strategicznym wydarzenia jest Miasto Łódź oraz Łódzkie Centrum Wydarzeń. Więcej informacji już wkrótce na: www.igrzyskawolnosci.pl