Kultura polityczna Ukrainy w procesie przemian

Piętno przeszłości

Niepodległa Ukraina, ukształtowana w 1991 roku, jawiła się jako jednostka terytorialna, de facto jako sukcesor Ukraińskiej SRR – nie zaś jako państwo etniczne. Podstawą kultury politycznej nowego państwa stała się „cywilna” kategoria obywatelstwa, nie zaś przynależność etniczna. Nomenklatura post-radziecka stwierdziła, że źródłem władzy w nowym państwie jest „naród Ukrainy”, modyfikując w ten sposób koncepcję „narodu radzieckiego”, opartą na koegzystencji różnych grup etnicznych, reprezentujących różne kultury oraz obszary językowe.

Ukraina, jak każda „kolonia”, ucierpiała z racji narzuconego jej przez kolonizatora syndromu negatywnego self-image lub kompleksu niższości wobec swoich kolonizatorów. Jak zauważył Mykoła Riabczuk, „Skolonizowana grupa etniczna, zmuszona przez swego kolonizatora, przejmuje oraz przyswaja obcy system stereotypów, który nie jest jedynie obcy, lecz wyraźnie wrogi i poniżający. Przyjmując obcy system wartości, skolonizowane społeczeństwo wchodzi w coraz ostrzejszy konflikt ze sobą – aborygen coraz bardziej nienawidzi siebie samego…”. W świadomości społecznej kultywowane było pojęcie „ofiary historii”, czy też złowrogich oraz obcych sił, co z kolei zapewniło wysoką przydatność kategorii „wroga”, „obcego” oraz podziału na „my” i „oni”. Im gorsze stają się warunki życia, tym potężniejszy okazuje się bohaterski mit wielkiej przeszłości oraz symbolicznych osiągnięć państwa.

W warunkach występowania głębokich podziałów kulturowych oraz rozszczepienia społeczeństwa wzdłuż osi orientacji geopolitycznych, istotnego znaczenia nabiera kwestia wzajemnego zwalczania się „kolonialnego” i „antykolonialnego” dyskursu. Fakt ten wskazuje na występowanie cichej stagnacji dyskursu post-totalitarnego. Z jednej strony wydarzenia z okresu pierestrojki i początku lat 90. XX wieku przerwały ciągłość procesów i praktyk społeczno-politycznych charakterystycznych dla doby socjalizmu. Z drugiej strony, cały bagaż doświadczeń społecznych i politycznych z okresu niepodległości powstał w oparciu o wzorce i schematy post-totalitarne. Totalitarna przeszłość, utraciwszy swoją legitymację w sferze formalnej, rzutuje zatem na procesy polityczne w sposób zawoalowany. Mamy zatem do czynienia z niekończącym się procesem mimikry kulturowej, polegającej na dostosowaniu archetypów totalitarnych do nowych warunków społeczno-politycznych.

Cechy ukraińskiej kultury politycznej

Trwanie Ukrainy w ramach imperialnych struktur politycznych, fiasko prób utworzenia państwa ukraińskiego, okrucieństwa epoki stalinizmu oraz wiele innych wyzwań historycznych pozostawiło ogromne piętno na kulturze politycznej Ukraińców. Możemy (za Wasylem Lisowym) wyróżnić kilka konsekwencji kolonizacji radzieckiej: moralny, prawny i polityczny nihilizm; brak świadomości obywatelskiej, co tworzy typ człowieka zależnego i biernego; etatyzm; nihilizm narodowy. W społeczeństwie ukraińskim dominuje nieufność wobec prawa, negacja autorytetów w sferze moralnej, religijnej bądź politycznej.

Jedną z konsekwencji moralnego i politycznego nihilizmu jest brak świadomości obywatelskiej, a co za tym idzie – ukształtowanie postkomunistycznego typu człowieka: homo postsovieticus. Jest to człowiek bierny i zależny lub zniewolony, nastawiony konformistycznie i niezdolny do stwierdzenia tożsamości ani własnej, ani tym bardziej narodowej. Według wyników badań socjologicznych przeprowadzonych w 1999 roku, 60% respondentów uważało, że w państwie wszystko zależy od warunków zewnętrznych, a jedynie 15% myśli, że od nich samych. W 2000 roku jedynie 35% respondentów określało się jako „obywatele Ukrainy”. Można zatem zaryzykować twierdzenie, że w państwie zaczął dominować proces alienacji społeczeństwa od państwa, które było pochłonięte kształtowaniem nie obywatelskiej, lecz etatystycznej tożsamości. Innymi słowy, władza i społeczeństwo należą do dwóch różnych światów, które spotykają się przy okazji wyborów parlamentarnych i prezydenckich. Zrodziło to wysoką nieufność wobec prawa, instytucji państwowych oraz elit politycznych. Riabczuk tłumaczy tę nieufność tym, że w państwie przyjęto model tak zwanego państwa szantażu („blackmail state„). Istota tego modelu polega na tym, że miejsce poprzedniego modelu, opierającego się na szantażu ideologicznym, zajął system relacji wewnątrzpaństwowych, opierających się na szantażu gospodarczym. Innymi słowy – państwo stwarza takie warunki, w których żaden obywatel nie jest w stanie przetrwać bez naruszenia prawa.

Mamy zatem do czynienia z rozrastającym się etatyzmem, który – jak już wcześniej sygnalizowałam – jest spuścizną po ZSRR. Absolutyzacja państwa ma przy tym dwa wymiary. Po pierwsze, dla przeciętnego obywatela państwo jest instytucją ograniczającą prawa, ale jednocześnie źródłem bezpieczeństwa socjalnego i politycznego. Po drugie, w percepcji nomenklatury państwo jest wartością absolutną, natomiast rządzące elity są gwarantem tej wartości. Taki typ myślenia spowodował ukształtowanie się mentalności określanej przez badaczy mianem „feudalno? komunistycznej”, która wytwarza pewien model zależności klientelistycznych na wszystkich szczeblach administracji. Ponadto, jak dalej zauważa Riabczuk, kolejnym skutkiem ubocznym „oligarchicznego budowania państwa, a nie narodu” jest wysoki stopień paternalizmu wśród obywateli Ukrainy. Za przykład mogą posłużyć wyniki badań socjologicznych, przeprowadzonych przez Centrum Razumkowa. Respondentów zapytano „Kto zgodnie z konstytucją jest źródłem władzy na Ukrainie?”. Wyniki były następujące: 32% „Prezydent Ukrainy”, „Nie wiem/ trudno powiedzieć” 28,8%, „Naród Ukrainy” 17,7%, „Rada Najwyższa” 15,1%, „Sąd Konstytucyjny” 4,4%, „Rada Ministrów” 2,8%.

Trzy typy ukraińskiej tożsamości

Ukraińska kultura polityczna (według M. Riabczuka i S. Grabowskiego) dzieli się na trzy odłamy, którym przypisywane są trzy podstawowe rodzaje tożsamości, dominujące w społeczeństwie ukraińskim. Pierwszy to tak zwani „kreole”, czyli ta część ukraińskiego społeczeństwa, która w sensie politycznym orientuje się na niepodległość, ale w sferze językowej i socjo-kulturowej odrzuca ukraińskość bądź dystansuje się od niej. Typowym przykładem ukraińskich „kreoli” jest postkomunistyczna elita polityczna, wywodząca się z nomenklatury radzieckiej. Po upadku ZSRR stała się ona niezależna w sensie politycznym, jednak w sensie kulturowym była dalej zorientowana na Moskwę. Tuż po ogłoszeniu niepodległości, ukraińska elita była zmuszona do poszukiwania nowych źródeł legitymizacji politycznej, jak również swojej identyfikacji społeczno-kulturowej. W związku z tym była ona zmuszona do korzystania ze wzorców charakterystycznych dla kultury sowieckiej, dobrze jej znanej czy nawet zakorzenionej głęboko w jej świadomości. Elity post-sowieckie rozpoczęły zatem proces budowania narodu „kreolskiego” „bazującego na kontynuacji polityki „rusyfikacyjnej” i dalszej społecznej marginalizacji „narodowych Aborygenów”.”

Drugą grupę stanowią tak zwani „ludzie radzieccy”, czyli wspólnota, którą łączą takie cechy, jak: poparcie dla modelu gospodarki nakazowo-rozdzielczej, język (dialekt języka rosyjskiego), tradycje i obyczaje, wartości społeczno-kulturowe oraz mitologia, która najczęściej jest substytutem pamięci historycznej. Znaczenie tego typu tożsamości jest niesłychanie duże, albowiem w latach 90. XX wieku aż 30% obywateli ukraińskich utożsamiało się z obywatelami ZSRR.

Wreszcie trzecia grupa to „Ukraińcy”. Ich kultura polityczna opiera się na kulturze narodowej. Badacze są zdania, że przewaga tej grupy zaczęła być widoczna już w 2002 roku przy okazji wyborów parlamentarnych, kiedy z
aczął słabnąć związek pomiędzy orientacją polityczną a używanym językiem, a uwydatniło się znaczenie orientacji społeczno-politycznych, zwłaszcza w regionach wschodnich. Przewaga grupy ukraińskiej, akcentującej swoją przynależność narodowo-kulturową, w pełni ukonstytuowała się dopiero w okresie Rewolucji Pomarańczowej. Kampania prezydencka 2004 roku była tak naprawdę polem walki nie tylko dwóch kontrkandydatów, reprezentujących diametralnie różne wartości, lecz przede wszystkim polem walki dwóch typów nacjonalizmów: gospodarczego nacjonalizmu reprezentowanego przez Janukowycza oraz kulturowo-historycznego nacjonalizmu Juszczenki.

Dwie Ukrainy?

Analiza typów kultur politycznych na Ukrainie nie byłaby pełna i zrozumiała bez omówienia podziału w społeczeństwie ukraińskim wzdłuż osi społecznej, gospodarczej, politycznej, wyznaniowej i językowej. Po 1991 roku jednym z podstawowych wyzwań dla stabilności państwa ukraińskiego było zachowanie integralności państwowej, zahamowanie procesów dezintegracyjnych oraz zabezpieczenie kulturowej i politycznej jedności poszczególnych regionów Ukrainy. Głównym powodem występowania podziałów kulturowych, językowych i tożsamościowych jest historia, gdyż Ukraina jako jednostka administracyjna i w pewnym sensie również polityczna, w swoich „dzisiejszych” granicach powstała dopiero w 1954 roku.

Najczęściej mówi się o podziale na proeuropejski ukraińskojęzyczny Zachód i rosyjskojęzyczny prorosyjski Wschód. Wschód cechuje się dualizmem kulturowym i psychologicznym oraz traktowaniem ukraińskości jako produktu ubocznego. Dla wschodnioukraińskiej społeczności charakterystyczna jest tak zwana kultura „kreolska”, czyli dominacja języka rosyjskiego oraz włączenie w rosyjską przestrzeń kultury masowej, funkcjonowanie na szeroką skalę grup oligarchiczno-klanowych, występowanie świadomości sowieckiej, dominacja historycznego mitu o „Rusi – kolebce trzech narodów słowiańskich oraz dążenie do postępującej integracji z Federacją Rosyjską. Ukraińcy zachodni nigdy zaś nie przyswoili komunizmu i zawsze traktowali ZSRR jako intruza i reżim okupacyjny; wyznawali wartości europejskie, takie jak demokracja i prawa człowieka, pragnęli wejścia Ukrainy do struktur euro-atlantyckich. Na Ukrainie Zachodniej panuje ponadto mit o odwiecznej odrębności i walce o niepodległość Ukrainy jako państwa etnicznego, traktowanie Donbasu i innych regionów wschodnio-południowych jako terenów zrusyfikowanych, którym trzeba pomóc, zaś Galicji jako do regionalnej ostoi integralności i suwerenności Ukrainy.

Jednak, skoro ten podział jest taki wyraźny, to nieuchronnie powinien on doprowadzić do rozłamu w państwie na dwie równorzędne względem siebie części. Problem polega jednak na tym, że nie jest łatwo wskazać granicę, wzdłuż której ten rozłam będzie przebiegał, bowiem Ukraina była poddawana rusyfikacji, a później sowietyzacji, stopniowo, region za regionem. W związku z tym bardzo łatwo można znaleźć przejawy „rosyjskości” w zachodnich regionach Ukrainy i vice versa. Riabczuk wyraża zatem opinię, że „obie Ukrainy”, „sowiecka” i „europejska”, nakładają się na siebie, co więcej stanowią one dwa symbole ewentualnych kierunków rozwoju Ukrainy” – euro-atlantyckiego bądź euroazjatyckiego. Można tu nawet mówić o istnieniu kilku Ukrain. Najważniejsze jednak jest to, by nie skupiać się na czynnikach geograficznych, a wziąć pod uwagę kulturę polityczną i jej specyfikę. W związku z tym wspomniany już Riabczuk wyróżnia trzy rodzaje wspólnot zamieszkujących Ukrainę: Ukraińców – członków narodu ukraińskiego, których łączy język, kultura i tożsamość ukraińska; Rosjan (nie koniecznie etnicznych) identyfikujących się z Rosją bądź ZSRR; „Małorosjan” – jako etniczny substrat, czyli pewną wspólnotę ludzi jeszcze przed okresem samoidentyfikacji kulturowej. Małorosjanie prezentują dość niewyraźną tożsamość polityczną i narodową, jednak to właśnie od nich zależy przyszłość Ukrainy.

Specyfika podziałów kulturowych na Ukrainie polega na tym, że coraz częściej rozszczepienie społeczeństwa na dwie części odbierane jest jako główna przeszkoda na drodze ku konsolidacji narodu ukraińskiego oraz strukturalnym zmianom społeczno-politycznym. Pogląd ten doskonale ilustrują badania nad tożsamością mieszkańców Lwowa i Doniecka, prowadzone od 1994 r. przez Uniwersytet Lwowski.

Tabela 1. Dynamika najbardziej relewantnych typów tożsamości w Doniecku i we Lwowie

^{źródło: A. Kolodij, Ukrainskyj regionalizm jak stan kulturo-politycznoi spolaryzowanosti, Agora N3 2006, s. 77.}

Badania potwierdzają, że Donieck rzeczywiście prezentuje się jako region „sowiecki”, w którym ukształtowała się rosyjsko-radziecka tożsamość i charakterystyczna dla niej orientacja „euroazjatycka”, a także niechęć wobec wartości zachodnich. Po drugie, badania odzwierciedlają zdecydowanie głębsze i bardziej skomplikowane rozbieżności w strukturze identyfikacji mieszkańców Lwowa i Doniecka. W badanym okresie w Doniecku dominująca jest tożsamość regionalna, będąca spuścizną post-totalitarną i konsekwencją budowania „narodu radzieckiego”. Na uwagę zasługuje fakt wzmocnienia tego typu tożsamości w 2004 roku, podczas Rewolucji Pomarańczowej. Podczas rewolucji tożsamość doniecka zderzyła się z ogólnopaństwową tożsamością narodową, która w Doniecku odbierana jest jedynie jako przejaw innej tożsamości regionalnej, a mianowicie zachodniej. Zderzenie tych dwóch przeciwstawnych dyskursów spowodowało więc intensyfikację podziału regionalnego na arenie politycznej i kulturowej. W tym kontekście pojawia się w literaturze inna kategoria podwójnej tożsamości etnicznej. Wschód Ukrainy zamieszkuje około 45% ludzi z podwójną tożsamością, południe – 37,3%. Jednak słabość ukraińskiej tożsamości na wschodzie i południu Ukrainy nie świadczy o automatycznym przejściu na typ rosyjskiej tożsamości etnicznej, albowiem podwójna tożsamość (ukraińsko- czy rosyjsko-radziecka) jest źródłem osłabienia tożsamości narodowej w ogóle.

Niektórzy badacze kultury politycznej akcentują konieczność dostrzeżenia znaczenia historycznej tożsamości, będącej istotnym czynnikiem kształtowania solidarności grupowej. Na Ukrainie współistnieją nie tylko ró
żne modele przeszłości narodowej, lecz również różne jej poziomy: lokalne, regionalne, ogólnopaństwowe, etc. Z badań, których wyniki zamieszczone są w tabelach 2 i 3, wynika, że brak jest w oficjalnym dyskursie narodowym modeli historycznych, które byłyby w jednakowym stopniu akceptowane na Wschodzie i Zachodzie Ukrainy. Świadczy to o tym, że historia Ukrainy sprzed 1991 r. dzieli naród bardziej, aniżeli wydarzenia po tym roku potrafią go połączyć. Donieck i Lwów nie mają wspólnej interpretacji przeszłości narodowej. W Doniecku ponadto powstaje hybrydowy model tożsamości historycznej, który łączy jednocześnie elementy ukraińskiego i radzieckiego modelu przeszłości narodowej.

Jednak takie dziwaczne współistnienie symboli kolonialnych i antykolonialnych, reprezentujących zarazem odrębne i przeciwstawne dyskursy, stanowi podstawowe źródło tak zwanej „momentokracji” – określanej przez Riabczuka jako „zaspokojenie chwilowych potrzeb postkomunistycznej oligarchii (czyli utrzymania władzy i gromadzenia dóbr) przy braku jakiejkolwiek strategicznej wizji rozwoju państwa”. Można zaryzykować stwierdzenie, że rozbieżności w postrzeganiu przeszłości oraz odmienność orientacji i poglądów politycznych wśród mieszkańców różnych regionów Ukrainy pozostaną główną przeszkodą na drodze do stworzenia i implementacji zasad spójnej polityki wewnętrznej i zagranicznej.

Tabela 2. Ranking dziesięciu najistotniejszych pozytywnych wydarzeń historycznych w ocenie mieszkańców Lwowa i Doniecka

3,2

^{źródło: W. Sereda, Regionalni wymiry ukraińskoho sociumu: historyczne mynule i nacjonalni identycznosti, Agora N3 2006, s.37.}

Tabela 3. Ranking dziesięciu najistotniejszych negatywnych wydarzeń historycznych w ocenie mieszkańców Lwowa i Doniecka

^{źródło: W. Sereda, Regionalni wymiry ukraińskoho sociumu: historyczne mynule i nacjonalni identycznosti, Agora N3 2006, s.38.}

Podsumowując główne tezy niniejszego artykułu, posłużę się cytatem z artykułu George’a Grabowicza: „Pod wieloma względami niepodległa Ukraina do dziś żyje wedle reguł systemu sowieckiego. Jej instytucje, kadry, styl polityczny i urzędy, polityka kulturalna i akademicka, różne formy hybrydyzacji i mimikry, a może nawet styl korupcji całkowicie naturalnie wpisują się w model sowiecki i są nawet teraz lepiej widoczne. Ukraińskie społeczeństwo wciąż jest skłonne lub gotowe przyjąć sowiecki eksperyment ze względu na […] przede wszystkim całkowity brak jakiejkolwiek tradycji społeczeństwa obywatelskiego w dowolnej formie”.