SETO – FOLKLOR W POLITYCE ESTOŃSKO-ROSYJSKIEGO POGRANICZA

Dla przestrzeni postradzieckiej niezwykle charakterystyczna była, a niekiedy nadal jest, etniczna heterogeniczność. Problemy etniczne – niechciana spuścizna czasów radzieckich, stały się wyzwaniem dla byłych republik radzieckich zwłaszcza w latach transformacji ustrojowej. W przypadku Republiki Estońskiej typowym przykładem grupy etnicznej pogranicza jest lud Seto (Setu), niezwykle ciekawy naród, którego tożsamość przez lata przekładała się na problem ustanowienia etnicznych i administracyjnych granic między Estonią a Rosją. Społeczność Seto jest też o tyle interesująca, że stanowi niespotykany przykład pokojowej koegzystencji Estończyków i Rosjan w jednej przestrzeni terytorialnej (Setumaa), jak i akceptacji przez Estończyków funkcjonowania w granicach państwa ludu zbliżonego kulturowo do Rosjan, nacji historycznych estońskich ciemiężycieli.

Eisee, ei tu – ani Estończyk, ani Rosjanin

Kontestacje na temat tożsamości i umiejscowienia Seto w przestrzeni państwowej powinny być rozważane w kontekście pogranicza rosyjsko – estońskiego, gdyż współgra
z tym ściśle ustalenie tożsamości Seto. Mniejszość ta, zamieszkuje południowo-wschodnią Estonię i północno-zachodnią Rosję. Setumaa (jak nazywa się ziemie zamieszkiwane przez Seto od pokoleń) podzielono na 3 jednostki administracyjne: okręg Võru, Põlva (po stronie estońskiej, które dzielą się na 4 wiejskie gminy: Meremäe, Värska, Mikitamäe i Misso) i Peczory na terytorium Federacji Rosyjskiej. Lud wzrastał więc i kształtował się w położeniu pomiędzy dwiema różnymi „cywilizacjami” – estońską i rosyjską, co odzwierciedlają odmienne wpływy religijne (luteranizm i prawosławie), językowe i kulturowe. Nieoficjalna linia kontroli wyznaczona na terytorium Setumaa między Estonią i Rosją (Rosja do tej pory nie ratyfikowała bowiem układu granicznego) nie bez powodu przyczyniła się do przypisania Seto określenia: podzielonego narodu. Już sama analiza etymologiczna słowa: Setu wskazuje na to, iż miało być ono zbitką wyrazową stworzoną z estońskiego: eisee, ei tu co oznacza mniej więcej tyle co: ani Estończyk, ani Rosjanin.

Seto päritolu – pochodzenie Seto

Na temat pochodzenia Seto od lat toczą się spory między historykami, archeologami i etnografami. Istnieje kilka koncepcji, z których żadna nie jest przyjmowana za oficjalną. Jedna z teorii głosi, iż Seto mieli być potomkami chłopów, którzy przybyli tu uciekając przed prześladowaniami i zasiedlili ziemie Setumaa w późnym średniowieczu. Inna zakłada, że Seto są zupełnie niezależnym plemieniem, które wykształciło własny etnos, ich przodkowie mieli zamieszkiwać wybrzeża jezior Pskowskiego i Pejpus. W IX wieku tereny te zasiedlili wikingowie, którzy przy zaangażowaniu lokalnych plemion brali aktywny udział w tworzeniu się późniejszej Rusi Kijowskiej.

Niezależnie od przyjmowanych teorii o pochodzeniu, wiadomo, że Seto należą do grupy ugrofińskiej. Ich odrębność od innych, pokrewnych plemion, które z czasem uległy całkowitej estonizacji lub rusyfikacji wynika najprawdopodobniej z położenia regionu – Setumaa stanowiła najdalej wysuniętą na północ w kierunku współczesnej Estonii część państw ruskich, później Rosji. Gęstość zaludnienia była nieduża, typowa dla regionu złożonego z małych, ginących wsi, kilku miasteczek i jednej aglomeracji – Peczory (Petseri) po rosyjskiej stronie. Od roku 862 do 1920 Setumaa znajdywała się pod rządami Rosji, a od 1920 do 1940 – mocą postanowień Traktatu z Tartu,  należała do Republiki Estońskiej. Wg. spisu z 1934 roku, liczba ludności określająca się jako Seto wynosiła 15000 osób. W estońskim spisie z 2000 roku nie uwzględniono Seto jako odrębnej grupy ludności. Mówi się, że w Estonii żyje ok. 10 000–13 000 Seto, z czego ok 3 000-4000 zamieszkuje pierwotne tereny Setumaa. Wg spisu rosyjskiego z 2003 roku, jedynie 100 osób zamieszkujących Petserimaa (Peczora) określiło się jako Seto, choć powszechnie mówi się, że liczby te są dużo wyższe.

Katõ ilma veere pääl – na granicy dwóch światów

Setumaa jako kraina pogranicza dwóch kultur, zawsze była miejscem szczególnym, idącym własną drogą. Lud Seto zachował swoją kulturę i tradycje pomimo długich lat okupacji. Kiedy do Estonii w latach 20. wkraczał kapitalizm, w setuskiej społeczności zachowała się tradycja wspólnego gospodarowania ziemią. Społeczeństwo agrarne nie posiada struktury ekonomicznej. Obecnie na terenie tym zwiększa się odsetek bezrobotnych, gdyż rybołówstwo i rolnictwo nie przynosiło oczekiwanych zysków. Z tego powodu wiele rodzin zaczęło emigrować i przenosić się do miast. Zarówno w latach 1920 – 1940, kiedy Setumaa funkcjonowało w granicach Estonii, jak i po przeprowadzeniu gruntownych zmian administracyjnych wewnątrz ZSRR, obowiązywała polityka asymilacji – estonizacji lub rusyfikacji, stąd liczba Seto zaczęła się sukcesywnie zmniejszać. Jednolity niegdyś twór Setumaa nie wykazywał już tak wyraźnie swojej odrębności kulturowej. Wyróżniki etniczne zaczęły się zacierać, a gorsze warunki bytowe po stronie RFSSR stały się bodźcem wywołującym fale migracji Seto z Obwodu Pskowskiego do części estońskiej, co obrazuje obecnie nierównomierne rozłożenie populacji po obu stronach umownej granicy. Depopulacja zdaje się być zjawiskiem nieprzerwanym i niesłabnącym, gdyż młode pokolenia emigrują w kierunku głównych ośrodków miejskich na zachodzie Estonii głównie z powodów ekonomicznych, oraz w celu zdobycia lepszego wykształcenia. Obecnie lud Seto tworzą dwie grupy – ludność lokalna, która doczekała już sędziwego wieku oraz emigranci wewnętrzni, którzy pragną kultywować rodzime tradycje.

Kultura w obszarach peryferyjnych zmienia się bardzo powoli. Lokalne społeczeństwo jest statyczne. Seto byli niepiśmienni, więc pamięć historyczno-społeczna przez lata zachowywała się dzięki tradycji mówionej, za pomocą której tworzono narrację w rodzimym folklorze. Setuski był dla Estończyków dialektem trudnym do zrozumienia. Dzieci Seto, również z racji prawosławnego wyznania, nie były posyłane do estońskich (luterańskich) szkół. Najbardziej archaiczną odmianę języka Seto usłyszymy w leelo – aliteracyjnej ludowej pieśni, w której śpiewający improwizuje słowa powtarzane następnie przez  chór. Najsławniejsi pieśniarze byli w stanie wyśpiewać 10000 – 20000 rymów; z takimi umiejętnościami zyskiwali tytuł matki pieśni Seto. Ten gatunek pieśni wielogłosowej został wniesiony w spis arcydzieł ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości UNESCO. Ze względu na ożywienie badań nad folklorem, ostatnimi czasy obserwuje się wzrost świadomości wśród Seto związany z ich tożsamością; powstaje sporo organizacji zajmujących się rozwojem i pielęgnowaniem setuskiej pieśni, rzemiosła, zwyczajów.

Seto zachowali własną tożsamość, czerpiąc zarówno z tradycji bałtofińskiej, jak i wpływów ruskich. Do tej pory, poza tradycją wielogłosowej pieśni ludowej, zachowali stroje z bogatymi zdobieniami i elementy wiejskiej obrzędowości. Ich kultura związana jest ściśle z religią prawosławną, niemniej jednak wiele obyczajów nawiązuje do czasów pogańskich.  Ludność czciła wtedy święte kamienie i źródełka. Posąg Peko, starożytnego boga płodności i urodzaju trzymany był w ukryciu, a rytuały z nim wiązane stanowiły ściśle strzeżoną  tajemnicę. Chrześcijaństwo dosięgło Setumaa w postaci rosyjskiej cerkwi prawosławnej w X-XIII wieku, a na masową skalę rozprzestrzeniło się wraz z wybudowaniem monastyru w Peczorze w XV wieku. Od tego czasu życie codzienne Seto obraca się wokół: kaplic, kościołów i cmentarzy. Do tej pory w regionie przetrwało ok. 80 kaplic, w każdym setuskim domu znajdował się kącik ze świecą i świętą ikoną. Język Seto zaczęto wprowadzać do liturgii na przełomie XVIII/XIX wieku. Pod kątem religijnym i społeczno-ekonomicznym Seto bliżej było więc do Rosjan niż do Estończyków.

Erimeelsused piiri kohta  – spór o granicę

Obszar zamieszkiwany przez lud Seto przez lata był terenem spornym. Na mocy Traktatu z Tartu, rejon Peczory włączony został w granice nowo powstałej Republiki Estońskiej, lecz w wyniku utworzenia obwodu pskowskiego, decyzją Prezydium Rady Najwyższej RFSRR z 23 sierpnia 1944 r., 8 dzielnic Setumaa (w tym miasto Petseri/Peczora) stało się częścią Peczorskiego Rajona RFSRR. Dekret ten miał znaczenie o tyle, że dopóki obszar Setumaa funkcjonował w granicach republik radzieckich, ludność Seto nie miała większych problemów z przemieszczaniem się pomiędzy ESSR a RFSRR, ale od momentu powstania Republiki Estońskiej, a co za tym idzie włączenia jej w szeregi państw UE w 2004 r., a w 2007 r. do strefy Schengen, ci, którzy swobodnie odwiedzali swoich krewnych po drugiej stronie granicy, skazani zostali na problemy natury transportowej oraz kosztowny obowiązek wizowy.

Spór o opisywane terytoria powrócił w momencie rozpoczęcia negocjacji nad traktatem granicznym pomiędzy Republiką Estońską a Federacją Rosyjską. Decyzją Kongresu Seto z 9 października 1996 roku, społeczność Seto zdecydowała się włączyć w światową organizację zrzeszającą 47 bezpaństwowych grup (np. Tatarzy, Kurdowie czy Czeczeni) – Organizacja Narodów i Ludów Niereprezentowanych (UNPO). Kongres obwieścił, że Estonia ignoruje interesy Seto w negocjacjach przebiegu granicy estońsko-rosyjskiej ze względu na chęć szybkiego przystąpienia do UE i obawy, że opóźnienia w ustaleniach mogą skazać Estonię na kolejne lata izolacji. Granice przecinają bowiem serce Setumaa, porozumienie byłoby powrotem do granic administracyjnych, a nie etnicznych.

Rok 2005 stał się okresem burzy i naporu, dla Seto wojna o przebieg granicy trwała nadal. Estońscy ministrowie zmuszeni byli przeanalizować wpływ konsekwencji przyjęcia traktatu granicznego na funkcjonowanie mniejszości Seto. Protestujący przed budynkiem parlamentu (Riigikogu) domagali się swobody podróżowania w granicach Setumaa, ustalenia zasad opieki socjalnej, odszkodowań i praw własności. W przypadku podpisania traktatu, ok 600-700 osób zostałoby trwale odciętych od swojej ojczyzny. Większość narodu Seto uważa, że obszar Setumaa nie powinien w żadnym wypadku zostać zwrócony Federacji, nie powinien też pozostać podzielony. Region ten należy do Estonii. Estońska polityka naturalizacji lat 1990. zaowocowała rozciągnięciem nadania obywatelstwa na mieszkańców Setumaa – obywateli Estonii z czasów dwudziestolecia międzywojennego, zarówno na mniejszość Seto jak i etnicznych Rosjan, którzy zamieszkiwali ten region. Efektem ubocznym zastosowanej procedury jest fakt posiadania podwójnego obywatelstwa przez ludność Seto nawet, jeśli jest to nielegalne z punktu widzenia przepisów prawnych obowiązujących w Estonii.

Sprawą przebiegu granicy zajęli się aktywiści polityczni Seto w Estonii. Chcąc skonstruować odpowiednie wyobrażenie o Setumaa w strukturze społeczno-przestrzennej, utworzyli ww. Kongres Seto – autonomiczny zarząd lokalny, który obraduje nad najważniejszymi zagadnieniami dla mniejszości Seto podczas posiedzeń odbywających się co 3 lata. Nad kwestiami przebiegu granicy Kongres obradował już w 1993 roku, kiedy zwrócił się do Riigikogu z prośbą o ustanowienie granic z uwzględnieniem ziem bezprawnie odebranych. Na kolejnych kongresach w 1996, 1999 i 2002 roku sprawa poruszana była ponownie. Seto z Peczory chcieli żyć w tym samym państwie co przed okresem: 1920-1944, gdyż Peczora stanowiła główny ośrodek religijny tej społeczności.

Od września 2000 roku Kongres Seto protestował przeciwko wprowadzeniu pełnego reżimu wizowego dla mieszkańców obszarów przygranicznych. Ludzie żyjący w tym regionie chadzają do kościoła, posiadają swój majątek, pracują lub mają krewnych pochowanych po drugiej stronie granicy. Zarówno Rosjanie jak i Estończycy stwierdzili zgodnie, że nierealne  było natychmiastowe zorganizowanie rocznych wiz z możliwością wielokrotnego przekraczania granicy dla 10000-15000 ludzi. Estonia i Rosja zdecydowały więc, że na początek wydadzą 4000 bezpłatnych wiz, pozostali musieli zapłacić za wizę ok $59.

Uproszczenie procedury wizowej dla mieszkańców obszarów przygranicznych nastąpiło dopiero w 2009 roku, decyzją ministerstw spraw zagranicznych obu państw. Federacja Rosyjska rozpoczęła wtedy wydawanie bezpłatnych wiz z możliwością wielokrotnego wjazdu dla mieszkańców regionów przygranicznych, których podróż związana była z nauką, uczestnictwem wydarzeniach kulturalnych czy programach wymiany uniwersyteckiej. O bezpłatną wizę jednorazową mogą ubiegać się mieszkańcy pragnący odwiedzić np. miejsca pochówku swoich bliskich.

Inną ważną inicjatywą Kongresu Seto było zapoczątkowanie w grudniu 2004 roku protestu przeciwko projektowi estońskiej monety Euro. Jeśli przypatrzymy się dokładniej Estońskiej monecie euro to zauważymy, że faktycznie ani obecna granica umowna, ani granica przedwojenna nie została odwzorowana na rysunku. Estonia przybrała w tym niefortunnym zamyśle artystycznym nieco większe rozmiary, ale dla równowagi oddała Rosji część swoich ziem na południowym-wschodzie – mapa nie uwzględnia części regionu Setomaa, co wzbudza powszechne oburzenie mniejszości Seto. Fantazje artystyczne w tym przypadku okazały się zabiegiem nietrafionym, gdyż sprawa nabiera charakteru emocjonalnego również pod tym względem, iż monety estońskie znajdują się w portfelach wielu Europejczyków poza granicami Estonii. Również Rosjanom nie spodobało się to, że Estonia przywłaszczyła sobie w konturach kraju zawartych na Estońskiej monecie euro, skrawek Rosji (część okręgu pskowskiego). Rosyjskie media sugerowały wręcz, że błąd był zamierzoną prowokacją polityczną

Eesti hoole all – pod opieką Estonii

Mając na uwadze swą wieloletnią zależność od Rosji i RFSSR, wraz z upływem czasu i odrodzeniem się niepodległej Republiki Estońskiej, lud Seto zaczął szukać swego rodzaju niezależnego, „zewnętrznego patrona”, który wspomógłby pielęgnowanie i zagwarantowałby zachowanie odrębności etnicznej. Do tego tytułu do dziś najbardziej pretenduje Estonia – główny sponsor programów i projektów wspierających kształtowanie tożsamości, który przeznacza fundusze na organizację uroczystości kulturalnych czy zapewnia pomoc finansową dla szkół estońskojęzycznych w rejonie Peczory. Wiele projektów sfinansowanych zostało również z pomocą funduszy strukturalnych UE i funduszy PHARE, choć w większości przypadków ciężar ten bierze na siebie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Republiki Estońskiej. Samo Ministerstwo wspomaga też mniejszość Seto zamieszkującą tereny za rosyjską granicą. Istnieje niestety duże prawdopodobieństwo, że spora część z przekazywanych funduszy, przy przekraczaniu umownej linii granicznej, i tak przeznaczana jest na łapówki dla rosyjskich celników.

Przykład ludu Seto prezentuje stosunek Rosji i Estonii do przedstawicieli tej samej mniejszości, żyjącej w granicach dwóch różnych państw. Pomimo faktu, iż ludność Seto może identyfikować się z Rosją pod względem kulturowym i religijnym, to uogólniając, pragnie rozciągnięcia nad sobą protekcji rządu Estonii, który gwarantuje jej większą niezależność oraz realną pomoc. Mniejszość ta jest doskonałym przykładem pokojowej koegzystencji Seto, Estończyków i Rosjan w jednej przestrzeni terytorialnej, jak i akceptacji przez Estończyków funkcjonowania w granicach państwa ludu zbliżonego kulturowo do Rosjan. Ich naturalna potrzeba wyrażania swojej odrębności i tożsamości w żaden sposób nie destabilizuje politycznej czy społecznej sytuacji w państwie, gdyż stosują pokojowe metody współistnienia – korzystanie z  przywilejów przypisanych mniejszościom i negocjacje, oczekując wsparcia rządu Estonii oraz UE. Nie negują jednocześnie proponowanych przez estoński rząd rozwiązań w zakresie polityki naturalizacji.

Można dojść do konkluzji, że obszary graniczne Rosji i Estonii to takie miejsca, w których rekonfiguracji ulegają nie tylko pojęcia: Rosja i rosyjskość, Estonia i estońskość, Seto i „setuskość”, ale i sama Europa, europejskość oraz przynależność do jej kręgu kulturowego przedstawicieli tych nacji.