Jean Zay był politykiem lewicowo-liberalnym, który w latach 30-tych XX w. zajmował stanowisko ministra edukacji narodowej i kultury w rządzie tzw. Frontu Ludowego. W tej roli był on autorem głębokich reform i nowatorskich projektów zarówno w dziedzinie oświaty, jak i w obszarach nauczania akademickiego, kultury i sztuki. W gruncie rzeczy, odcisnął najsilniejsze piętno rozwojowe na francuskiej edukacji od czasu reform Julesa Ferry’ego, który ustanowił w pierwszych latach III Republiki powszechną, bezpłatną i obowiązkową szkołę publiczną. Życie Zaya skończyło się w okresie hitlerowskiej okupacji w sposób tragiczny.
Zay urodził się w Orleanie w 1904 r. w rodzinie o pochodzeniu łączonym – jego ojciec był żydem, zaś matka protestantką, która nawet prowadziła protestancką katechezę. Ojciec Léon był zaangażowany w życie polityczne, jako redaktor naczelny regionalnego pisma Partii Radykalnej „Le Progrès du Loiret”, zatem w przypadku Jeana można mówić o kontynuowaniu politycznych i partyjnych tradycji rodzinnych, wyniesionych z domu. W okresie licealnym jego w pewnym sensie mentorem został kompozytor i dyrektor Narodowego Konserwatorium Muzycznego w Orleanie, René Berthelot, co zdecydowało o jego pasji dla kultury i sztuki. Rozwijał ją w założonym ze współpracownikami przeglądzie literackim „Le Grenier” (wkrótce przemianowanym na „Le Mail”). Zay pracą w różnych periodykach zajmował się od nastoletniego wieku i w ten sposób finansował swoje studia prawnicze. Nawiązywał także liczne cenne kontakty, m.in. z późniejszym merem Orelanu, także związanym z centrowym radykalizmem.
Jeszcze jako młody człowiek, Zay napisał antywojenny utwór poetycki „Sztandar”, w którym okropieństwa I wojny światowej ujął w formie prowokacyjnego pastiszu prowojennych dzieł późniejszego faszysty Gustave’a Hervé. W latach aktywności politycznej ten wyraz silnych przekonań pacyfistycznych będzie wielokrotnie wykorzystywany do ataku przez politycznych przeciwników Zaya.
Od 1928 r. Zay jest aktywnym adwokatem, ale już wcześniej angażuje się w politykę. Działa w młodzieżowej organizacji laicko-republikańskiej, a wieku 21 zostaje członkiem Partii Radykalnej. Działa także w Lidze Praw Człowieka i Lidze na rzecz Oświaty, a następnie wstępuje do loży masońskiej. W 1932 r. po raz pierwszy zostaje wybrany do parlamentu. Wchodzi w skład „frakcji młodych”, która stawia sobie za cel odnowę programową Partii Radykalnej. Wspiera wejście partii w skład koalicji i rządu Frontu Ludowego w 1936 r. i w nim zostaje najpierw podsekretarzem stanu w kancelarii szefa rządu, a następnie – na okres 1936-39 – ministrem edukacji narodowej i kultury.
W tym resorcie Zay realizuje ambitny plan reform i modernizacji szkół. Zostaje wprowadzony nowy, trzystopniowy model nauczania; przeprowadza się ujednolicenie programów nauczania w skali całego kraju; obowiązek szkolny zostaje wydłużony do 14. roku życia, co znacząco wpływa na podniesienie ogólnego poziomu wykształcenia społeczeństwa francuskiego; pojawiają się klasy przygotowujące uczniów do specjalizacji, oparte o precyzyjne kryteria klasyfikacyjne, zajęcia dodatkowe, zajęcia sportowe, nauczanie interdyscyplinarne; określa się zasady uznawania dyplomów z praktyk zawodowych; powstaje sieć instytucji publicznych gwarantujących jakość nauczania uniwersyteckiego; powstaje także Narodowe Centrum Badań Naukowych. W dziedzinie kultury Zay doprowadza do powstania Narodowego Muzeum Sztuk i Tradycji Ludowych, Muzeum Sztuki Nowoczesnej, instytucji wspierania teatrów i oper, a także przygotowuje projekt powołania do życia festiwalu filmowego w Cannes.
Nie wszystkie zamierzenia udało mu się domknąć. Przykładowo inicjatywa odpisu 1% środków budżetowych instytucji publicznych na różnych poziomach na cele wspierania sztuk pięknych utknęła, w parlamencie, podobnie jak propozycja zmian w pojmowaniu praw autorskich, jako przynależnych wyłącznie osobie i niezbywalnych inaczej niż tylko tymczasowo na potrzeby prac na realizacją publikacji przez redakcje czy wydawnictwa. Również niektóre głębsze reformy zorientowane na dalsze wyrównywanie szans edukacyjnych nie zostały na czas przegłosowane. Zay głęboko wierzył w sens zbudowania systemu oświaty, który nie pozwoliłby na „utratę przez Republikę żadnego talentu”, krytycznie podchodził do łatwości, z jaką młodzi z uprzywilejowanych domów wkraczali na ścieżki karier w instytucjach publicznych, podczas gdy wielu utalentowanych ludzi ze słabszych warstw społecznych lub peryferyjnych regionów tych szans była pozbawiona.
Antoine Prost o filozofii Jeana Zaya napisał: „Dla Jeana Zaya, Republika opiera się przede wszystkim na postawach i inteligencji obywateli, czyli na ich wykształceniu intelektualnym i formacji moralnej. (…) Stając przeciwko społecznemu konserwatyzmowi, ale i przeciwko utopiom rewolucyjnym, taka polityka stanowi ruch społeczny, w ramach którego człowieczeństwo w ludziach się pogłębia i staje się samo w sobie bliższe ideałowi ludzkiej godności”.
2 września 1939 Zay podał się do dymisji ze swoich urzędów rządowych i wstąpił do armii. W czerwcu 1940 bierze jednak jeszcze udział w ostatnim posiedzeniu Izby Deputowanych, gdzie należy do grupy polityków domagających się kontynuowania walki z wrogiem, pomimo klęski, z terytoriów Afryki północnej. Wobec braku jakiejkolwiek decyzji, wraz z grupą polityków udaje się do Casablanki, co zostaje jednak przez powstający reżim Vichy zakwalifikowane jako dezercja. Przywleczony z powrotem do Francji, Zay zostaje osadzony w wojskowym więzieniu w Clermont-Ferrand. Wtedy rozpoczyna się przeciwko niemu antysemicka kampania, za którą stoi minister informacji Vichy Philippe Henriot. Domaga się on dla Zaya kary śmierci za „żydostwo, przynależność do masonerii, politykę sprzeciwu wobec appeasementu, antyhitleryzm oraz za służbę ministerialną we Froncie Ludowym”. Wyciągnięty zostaje wiersz „Sztandar”, aby udowodnić „antypatriotyzm” Zaya. Jean Zay zostaje jednak skazany na dożywotnie wygnanie, degradację i pozbawienie wszystkich odznaczeń i dystynkcji wojskowych – kara ta celowo ma przywoływać karę zasądzoną onegdaj przeciwko Alfredowi Dreyfusowi.
Do deportacji jednak nie dochodzi. Uwięziony w Riom, Zay posiada możliwość pisania i otrzymywania listów od przyjaciół, może także pisać, więc tworzy polityczne projekty odbudowy kraju po wyzwoleniu spod okupacji. 20 czerwca 1944 trzech milicjantów reżimu Vichy zjawia się w Riom z nakazem transferu więźnia do Melun. Po drodze zabijają oni Jean Zaya w przydrożnym lesie, usiłują uczynić ciało niemożliwym do zidentyfikowania i ukrywają pod stertą głazów. Zostanie ono odnalezione w 1946 r.
Już latem 1945 Jean Zay zostaje pośmiertnie zrehabilitowany i oczyszczony z zarzutu dezercji. Sąd stwierdza, że oskarżenie spreparowano w celu uwięzienia polityka i parlamentarzysty, którego poglądy były sprzeczne z tymi wyznawanymi przez sprawujący w 1940 r. władzę rząd (Vichy), a także w celu zdyskredytowania osoby publicznej cieszącej się wysokim uznaniem ze strony społeczeństwa.
W roku 2015 prezydent Francji François Hollande zdecydował o przeniesieniu prochów Jeana Zaya do narodowego Partenonu, jako „wielkiej osobistości ucieleśniającej ducha ruchu oporu”.
