Zawsze wszystkie rankingi budzą kontrowersje i szereg dyskusji o metodologii ich przygotowania. Wielu sprzecza się o ich formę, a autorom zarzuca błędy proceduralne czy też merytoryczne. Ranking najważniejszych dziesięciu lektur liberała roku 2021 roku unika tych problemów, gdyż jedyną zastosowaną w nim metodologią jest subiektywny osąd jego autora! Wśród dziesięciorga tytułów zamieściłem te, które na mnie zrobiły największe wrażenie i które – moim zdaniem – poruszyły niezwykle istotne aspekty w refleksji nad wolnością. Nie bez powodu numerem jeden w tym rankingu została książka wobec liberalizmu niezwykle krytyczna, książka, z której większością tez nie mogę się zgodzić, jednakże książka, która – jak sądzę – zawiera wiele wątków, nad którymi zatrzymać się musi współczesny liberał. Dużo w tym rankingu książek o Polakach i polskości, jednak chyba najwyższy czas, abyśmy jako naród zaczęli otwierać kolejne obszary, które wymagają rozliczenia i redefinicji. Tych, którzy jeszcze do tych książek nie zajrzeli, ogromnie zachęcam. Wśród publikacji z roku 2021 są to naprawdę lektury obowiązkowe.
1.
Patrick J. Deneen, Dlaczego liberalizm zawiódł?
przeł. M. J. Czarnecki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2021
Autor staje na stanowisku, że liberalizmu – w takiej wersji, w jakiej towarzyszy on nam współcześnie – nie da się obronić. Uważa, że liberałowie zaplątali się w szeregu sprzeczności, których nie da się już przezwyciężyć. Jego zdaniem niegdysiejsi obrońcy indywidualizmu stali się jednocześnie obrońcami etatyzmu, obrońcy wolności stali się przedstawicielami antykultury, a współczesne wynalazki i zdobycze rozwoju technologicznego ostatecznie zaprzepaściły resztki wolności. Na pewno warto również rozważyć, na ile słuszne są oskarżenia dotyczące antydemokratyczności współczesnych liberałów i tworzenia przez nich swoistej nowej arystokracji. Bynajmniej nie chodzi o to, żeby się we wszystkim z autorem zgodzić! Wręcz przeciwnie! Współczesny liberalizm i współcześni liberałowie mają do zaoferowania szereg propozycji, którymi jednoznacznie da się obalić większość zarzutów postawionych w Dlaczego liberalizm zawiódł?. Jednakże koniecznym jest, aby współcześni liberałowie zmierzyli się z zaprezentowaną przez Deneena argumentacją, bo każdy jego wniosek zawiera szereg słusznych spostrzeżeń.
2.
Kacper Pobłocki, Chamstwo
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Chamstwo Pobłockiego to antropologiczna podróż do polskiej przeszłości, do epoki pańszczyźnianego niewolnictwa. Tak, autor nie boi się nazywać pańszczyzny formą niewolnictwa, która obezwładniała człowieka, przywiązywała go do ziemi, pasożytowała na jego pracy i czyniła „mówiącym zwierzęciem” czy wręcz „żywym narzędziem”. Książka Pobłockiego jest również kolejną z obowiązkowych lektur pisanych z perspektywy historii ludowej, czyli nurtu, który dopiero w ostatnich latach przebija się w polskiej historiografii. Dla liberała jest to lektura obowiązkowa, gdyż nie da się prowadzić w Polsce dyskusji o dziejach wolności bez rozliczenia ze zniewoleniem, któremu poddani byli chłopi pańszczyźniani. Najwyższy czas, aby również polscy liberałowie – ale przecież chodzi tutaj również o świadomość wszystkich Polaków! – otworzyli oczy na całościowe dzieje borykania się Polaków z wolnością i niewolą. Najwyższy czas, aby obok elitocentrycznego podtrzymywania martyrologicznych mitów o niepodległościowych walkach toczonych przez nielicznych, zbudowano podstawy znajomości form zniewolenia większości. Bo przecież większość z nas nie z „panów” się wywodzi – większości z nas „słoma z butów wychodzi”!
3.
Remigiusz Ryziński, Hiacynt. PRL wobec homoseksualistów
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Społeczeństwo Polski Ludowej było inwigilowane, nadzorowane, manipulowane. Władza komunistyczna prześladowała opozycjonistów, niepokornych intelektualistów, nazbyt świadomych robotników czy też katolickich księży. Przez lata jednak – już w czasach suwerennej Polski – zupełnie milczano o tym, jak komuniści prześladowali homoseksualnych mężczyzn. „Zboczeniec”, „odmieniec” czy „chory” – to ci, wobec których w ramach akcji „Hiacynt” zastosowano zorganizowany proces inwigilacji, zbierania i wykorzystywania haków, szantażu, znęcania się psychicznego i przemocy fizycznej. Wiele karier zrujnowano, wielu młodym gejom zrujnowano życie, innym zniszczono relacje rodzinne i przyjacielskie. Okazuje się jednak – co pokazuje w swojej książce Ryziński – że prześladowania gejów w PRL-u to nie tylko akcja „Hiacynt”. Niestety nadal jest więcej znaków zapytania i białych plam, kiedy głębiej przyjrzeć się historii prześladowań homoseksualistów w czasach komunistycznej Polski. Ten obszar wymaga głębszych badań historycznych, bo przecież naruszana wolność osób nieheteronormatywnych wymaga równie precyzyjnego opisu i obnażenia, jak naruszenia wolności niektórych katolickich księży.
4.
Tomasz Piątek, Rydzyk i przyjaciele, Tom I: Kręte ścieżki, Tom II: Wielkie żniwo
Wydawnictwo Arbitror, Warszawa 2021
Kolejne książki Tomasza Piątka otwierają nam gigantyczne obszary wiedzy na temat polskiego życia publicznego i polskiej polityki. Tym razem jednak przedmiotem zainteresowania Piątka jest życie i interesy o. Tadeusza Rydzyka, założyciela Radia Maryja i Telewizji Trwam. Słusznie, bo niewielu w okresie III RP było ludzi tak wpływowych jak ten właśnie redemptorysta z Torunia. Dla tych, którzy niekoniecznie interesują się przeszłością Rydzyka i potencjalnymi przyczynami jego dość dużej swobody i szerokich możliwości w okresie Polski Ludowej (choć i te wątki polecam!), szczególnie interesujący będzie tom drugi, w którym przyglądamy się działalności Rydzyka i jego imperium w okresie szczytu jego możliwości. Lata 1999-2020 to czas, kiedy staje się on jednym z ważniejszych kreatorów życia publicznego, a w ostatnich latach tego okresu zyskuje dostęp do niewyobrażalnych środków finansowych. Książki Piątka – szczególnie zaś drugi tom – są również przytłaczającym i niekiedy wręcz szokującym reportażem o działaniu polskiego państwa. Właściwie niemalże na każdej stronie drugiego tomu przypominamy sobie o haśle państwa teoretycznego i obraz jego dostajemy na tacy.
5.
Kamil Janicki, Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa
Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2021
Jeszcze jedna książka z kręgu ludowej historii Polski. Janicki pyta, czy polscy chłopi byli niewolnikami, i nie ma żadnych wątpliwości co do odpowiedzi, której należało by udzielić! Tak, byli niewolnikami. Janicki jednakże pokazuje, że polscy chłopi – przodkowie 95% żyjących współcześnie Polaków – nie byli przez ówczesne elity społeczne, polityczne i kulturowe traktowani nawet jak ludzie. O naszych przodkach szlachta zwykła mawiać: „psy”, „bydło” czy „chodzące rzeczy”. Nadszedł już czas – i zależeć na tym powinno także liberałom – aby odczarować mity polskiej historii i uzmysławiać wszystkim Polakom, skąd pochodzimy i jakie są nasze korzenie. A te korzenie nie tkwią w kuluarach Powstania Listopadowego czy nawet Powstania Styczniowego, te korzenie niewiele mają wspólnego z życiem dziewiętnastowiecznego dworu – kluczem do naszych korzeni jest właśnie chłop-niewolnik, prześladowany i wyzyskiwany, traktowany gorzej niż zwierzę, „podczłowiek”. Okazać się może, że dzieje pańszczyzny i historia „chodzących rzeczy” powiedzą nam więcej o współczesnej Polsce i Polakach niż podręczniki historii.
6.
Magdalena M. Baran, Był sobie kraj. Rozmowy o Polsce
Fundacja Liberte, Łódź 2021
Liberalny punkt widzenia czy też wolnościowa perspektywa – w taki sposób na problemy współczesnej Polski spoglądają Magdalena M. Baran i jej rozmówcy: Michał Boni, Tadeusz Gadacz, Sylwia Gregorczyk-Abram, Jarosław Gugała, Zbigniew Mikołejko, Wojciech Sadurski, Izabella Sariusz-Skąpska, Aleksander Smolar i Michał Wawrykiewicz. I bynajmniej nie znajdziemy w tej książce zgodnego i elitystycznego pomstowania na współczesną Polskę, rządzoną przez PiS, choć – co wydaje się oczywiste! – jest to właśnie książka o słabościach współczesnej Polski. Rozmówcy Magdaleny Baran mówią jednak nie tylko o stanie polskiej polityki i kultury politycznej, zajmuje ich przede wszystkim polskie społeczeństwo i to, co na nie ma lub może mieć wpływ. Rozmawiają o mediach i społeczeństwie obywatelskim, o sądownictwie i instytucjach, o religijności i borykaniu się z polską historią. Przede wszystkim jednak książka ta pokazuje, że można o Polsce rozmawiać bez zadęcia i poczucia wyższości, że właśnie w taki sposób powinniśmy o Polsce rozmawiać, jeśli nie chcemy, by nasze słowa stawały się jedynie okrzykami w przesyconym emocjami politycznymi bezmyślnym tłumie gapiów.
7.
Artur Nowak, Stanisław Obirek, Gomora
Wydawnictwo Agora, Warszawa 2021
Kto czytał Sodomę Frédérica Martela, temu na pierwszy rzut oka może się wydawać, że książka Nowaka i Obirka jest jedynie słabszą kopią, tyle że przeniesioną w realia polskiego Kościoła katolickiego. Na szczęście jednak tak nie jest, choć rzeczywiście pod względem formy i układu treści przypomina książkę Martela. Nowak i Obirek zaprezentowali nam przewodnik po polskim kościele. I bynajmniej nie jest to przewodnik po jego heroizmie i martyrologii, jest to przewodnik po jego grzechach. Zapewne dla osób szczególnie zainteresowanych działaniem Kościoła katolickiego w Polsce wiele spraw, o których piszą autorzy, będzie niczym „odgrzewane kotlety”, jednakże – nie mam co do tego wątpliwości – zaprezentowanie ich w jednej książce, obok spraw mniej znanych przeciętnemu czytelnikowi, daje możliwość uchwycenia pełnej perspektywy i całościowego obrazu polskiego duchowieństwa, a w szczególności katolickich hierarchów. Pewnie słuszny będzie zarzut o jednostronności tej książki i jej krytycznym wymiarze. Owszem, jednak czy nie powstało już wystarczająco wiele książek wpisujących się w gatunek jednoznacznie apologetyczny względem Kościoła katolickiego w Polsce?
8.
Roman Husarski, Kraj niespokojnego poranka. Pamięć i bunt w Korei Południowej
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Podejmując temat wolności nie możemy zamykać się wyłącznie na konteksty polskie. Warto przyglądać się również rozrachunkom z wolnością i dążeniami do wolności, jakich dokonują przedstawiciele innych narodów. Kraj niespokojnego poranka to książka o Korei Południowej, jednakże daleko odmienna od dominującego we współczesnej Europie dyskursu na temat tego państwa. Okazuje się bowiem, że Korea Południowa to nie tylko gospodarczy „tygrys Azji” i jednocześnie państwo, któremu udało się zbudować solidne fundamenty ustroju demokratycznego, wbrew niedemokratycznej historii i tradycji. Okazuje się, że Korea Południowa to również kraj, w którym nierówności społeczne widoczne są niemalże gołym okiem, w którym życie religijne budzi nie mniejsze emocje niż w Polsce, a atmosfera sporu politycznego towarzyszy nie tylko programom publicystycznym, ale również spotkaniom rodzinnym. W książce Husarskiego widzimy zapewne prawdziwą Koreę Południową: różnorodną, skomplikowaną, nieoczywistą. Widzimy ją jednak pod wieloma względami tak bardzo podobną do Polski – chyba to może nas najbardziej zaskakiwać.
9.
Brian Porter-Szűcs, Całkiem zwyczajny kraj. Historia Polski bez martyrologii
przeł. A. Dzierzgowska i J. Dzierzgowski, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2021
Niesamowitym doświadczeniem jest czytanie historii Polski napisanej przez nie-Polaka. Ba, napisanej wręcz przez człowieka, który nie ma nawet polskich korzeni! Porter-Szűcs opisuje dzieje Polski od 1795 r. do czasów współczesnych. Nie skupia się jednakże na historii politycznej, ale w większym stopniu zajmuje go historia społeczna, w szczególności zaś formowanie się polskiej świadomości narodowej. Autor zabiera również głos w sprawach dotyczących Polski współczesnej, m.in. zastanawia się nad podziałami politycznymi, które kształtowały się w 1989 r. i tymi, które towarzyszą aktualnie trwającym sporom politycznym. Historia Polski, jaka się wyłania z kart książki, nie jest jednakże w najmniejszym stopniu wyjątkowa. Okazuje się bowiem, że Polska to – używając tytułu – „całkiem zwyczajny kraj”. Porter-Szűcs uczy nas – i dobrze by było z tych nauk skorzystać! – że nie jesteśmy „mesjaszem narodów” czy „Winkelriedem narodów”, już nawet nie możemy nazywać się „przedmurzem chrześcijaństwa”. Jesteśmy tacy jak inni!
10.
Michael E. Mann, Nowa wojna klimatyczna. Jak ocalić naszą planetę?
Przeł. T. Szlagor, Wydawnictwo Dolnośląskie, Poznań – Wrocław 2021
